Otto Duintjer: ‘Hou je ogen open en je verstand zo helder mogelijk’

Otto Duintjer leest NRC Handelsblad iedere dag nauwkeurig. Daarnaast kijkt hij regelmatig Al-Jazeera via internet. Met veel belangstelling volgt hij de politiek in binnen- en buitenland. Nu is dat op zichzelf natuurlijk niet zo bijzonder. Wat zijn interesse in dergelijke wereldse zaken bijzonder maakt, is het feit dat hij die nieuwsgierigheid zelf plaatst in een context die veel mensen een stuk minder werelds vinden: namelijk spiritualiteit. ‘Wie het huidige wereldgebeuren aandachtig volgt en via veelzijdige nieuwsbronnen’, schrijft Duintjer in zijn bijdrage aan de recent verschenen bundel De innerlijke weg, ‘kan levenslessen leren voor individu en samenleving’. Levenslessen, voegt hij daar aan toe, zoals die ook uit spirituele boeken als de hindoeïstische Mahabharata en de joodse Tenach te peuren zijn.

Duintjers pleidooi valt wat uit de toon in de genoemde bundel van uitgeverij Ten Have in samenwerking met de stichting Filosofie Oost-West, waarin verder bijdragen te vinden zijn over onder meer islamitische mystiek, boeddhisme en Afrikaanse filosofie. Hij lijkt dat zelf ook te beseffen wanneer hij in een voetnoot zijn inzichten loslaat op de actuele problematiek in het Midden-Oosten en daarbij opmerkt dat dit ‘een stijlbreuk in de context van dit boek’ is. Spiritualiteit, althans in de zelfhulpvariant die momenteel zo populair is in de westerse wereld, verhoudt zich immers maar moeizaam tot betrokkenheid bij het actuele wereldleed. Wij zijn geneigd de ‘innerlijke weg’ te associëren met zelfonderzoek, met introspectie, met persoonlijke groei – maar niet met betrokkenheid bij andermans ellende.
 
Het is precies die neiging waar Duintjer, tot zijn emeritaat in 1997 verbonden aan de faculteit Wijsbegeerte van de UvA, zich tegen afzet. Spiritualiteit is méér dan alleen introspectie, zegt hij. Hij heeft een aanzienlijk deel van zijn oeuvre gewijd aan de filosofische verdieping van dat containerbegrip spiritualiteit, met als meest recente eigen publicatie Onuitputtelijk is de waarheid uit 2002. Hij heeft het fenomeen zowel intellectueel als gevoelsmatig onderzocht. En, zo legt hij uit, de boektitel De innerlijke weg dekt de lading van dat lange denk- en leerproces maar zeer ten dele. ‘Ik heb de titel van dat boek niet bedacht. “De innerlijke weg” klinkt alsof het in tegenstelling is tot de uiterlijke weg. En het gaat er nu juist om dat je bij de delen het geheel niet vergeet. Je moet niet het ene tegen het andere uitspelen. Ik spreek daarom liever van een spiritueel of zo je wilt existentieel leerproces, omdat het alle facetten van het leven raakt.’

Duintjers spiritualiteit komt neer op wat hij een ‘beamend-kritische levenshouding’ noemt. Ook beamen – door hem ook wel omschreven als honoreren of bewonen – en kritisch zijn – hij gebruikt relativeren en seculariseren als (min of meer) synoniem – moeten niet tegen elkaar uitgespeeld worden, vindt hij. ‘Aan kritisch zijn gaat altijd een beaming vooraf. Ik bedoel kritisch zijn niet speciaal in de zin van afkeuren, maar in de oorspronkelijke betekenis van onderscheiden. Beamen, dat is de werkelijkheid een kans geven om bij jou binnen te komen, kennis nemen van alles wat zich aan jou manifesteert, zij het via de zintuigen of via gevoelens of gedachten, zonder dat je per se alles wat zich manifesteert leuk en aardig moet vinden. Het manifestatieproces stelt jou juist in staat onderscheidingen op te merken: tussen mooi en lelijk, goed en kwaad, enzovoort. In spirituele kringen wordt vaak gesproken over een hoger mystiek stadium waarin onderscheidingen wegvallen. Het kan best zo zijn dat zo’n psychische toestand bestaat, maar het is een misvatting te denken dat je dan een hoger of beter bewustzijn bereikt. Als je onderscheidingsvermogen verliest, verlies je bewustzijn.’

Helder

‘Dus hou je ogen open en je verstand zo helder mogelijk. Dat gaat niet van de een op de andere dag, ik heb daar jaren over gedaan.’ Want er zijn notoire valkuilen, zegt hij. ‘Aan iedere kant van de weg ligt een berm waar je in kunt donderen.’ Aan de ene kant is er verdringing, aan de andere kant verslaving. Verdringing is het je rug toekeren, het negeren van onwelgevallige delen van de werkelijkheid. Verslaving is juist het volledig opgaan in één aspect van de werkelijkheid, waardoor je er ‘geobsedeerd, behekst en getiranniseerd’ door raakt. ‘Ik denk dan niet alleen aan drugs, maar ook aan een dogmatische filosofie of theologie, of een politieke ideologie waardoor je oogkleppen opkrijgt.’

‘Zulke doodlopende weggetjes en dwaalwegen heb ik zelf in mijn eigen leven ontdekt. Dat hoort kennelijk tot de levensgang. Ik ben opgegroeid in een orthodox-protestants milieu, raakte op mijn zeventiende betrokken bij een evangelische beweging. Ik wilde christelijker zijn dan mijn ouders. Later ben ik mijn geloof juist kwijtgeraakt, in een tijd dat dat nog geen rage was. Vervolgens meende ik wijsheid te kunnen vinden in een universitair milieu. Weer later kwam ik terecht in allerlei spirituele bewegingen, en reisde regelmatig naar een leraar in India. Al die fases waren een verrijking, maar bleken vervolgens ook beperkingen te hebben. Ik weet donders goed dat ook mijn huidige stadium geen eindstadium is.’

‘Maar dat proces is erg belangrijk – het pogen de werkelijkheid tot je door te laten dringen, zonder je er door gevangen te laten nemen. In de wereld, maar niet van de wereld, zo heet dat in de Bijbel. Dat lijkt mij een houding waar in iedere situatie de meeste pluspunten aan zitten. En daarbij is betrokkenheid geïmpliceerd, deze vorm van spiritualiteit is dus zeker geen escapisme. Je moet de actualiteit ook tot je door laten dringen, zonder de slogans van de dag of de leuzen van de meerderheid als de laatste waarheid te zien.’

De innerlijke weg. Spirituele tradities over verinnerlijking, door Theo van Leeuwen & Heidi Muijer (redactie), uitgeverij Ten Have, Kampen 2007, 203 blz., € 19,50