Op het scherp van de snede

‘Als je niet gelooft in goede voornemens, kun je beter meteen het bejaardenhuis in.’ Stelt Huib Schwab, oud-filosofiedocent, schrijver en filosofisch ondernemer in Spanje. Maar kan de mens wel een nieuw begin maken? En heeft dat zin? Schwab stelt van wel: ‘Er is een heleboel mogelijk.’ De mens is een vloeibaar wezen, dat zichzelf veel makkelijker kan veranderen dan hij denkt. René Gude, directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte, gelooft er echter niets van. ‘Je kunt geen nieuw mens worden. Fysiek al helemaal niet. Je wordt gewoon steeds ouder, en dan ga je dood.’ Bovendien is het nieuwe slechts zelden goed. ‘Stel je voor dat mijn vrouw zich opeens helemaal zou vernieuwen, dan ben ik haar mooi kwijt.’

Dit meningsverschil in ‘Kijk uit met goede voornemens’, één van de vele hoofdstukken uit het Filosofisch elftal, is typerend voor het hele boek. Een elftal suggereert een team, maar de filosofen zijn vaker elkaars tegenstanders. Daarom liet de schrijver Yoram Stein van 2004 tot 2006 13 filosofen debatteren over alledaagse onderwerpen. Stein publiceerde deze debatten oorspronkelijk in het dagblad Trouw, en heeft deze teksten vervolgens geredigeerd, aangepast, aangevuld en thematisch gerangschikt. In eerste instantie sprak Stein slechts met 11 denkers, vandaar de titel: filosofisch elftal.

Islam

Verhult het islamdebat andere problemen? Moet je moslima’s dwingen om vrij te zijn? Zit de hoofddoek ook in je hoofd? Dit zijn slechts enkele van de vele vragen die Stein stelt rondom één van de grote thema’s van deze tijd: de islam.

Een van de denkers uit het dertiental is Afshin Ellian, hoogleraar sociale cohesie, burgerschap en multiculturaliteit aan de Universiteit van Leiden. Als vluchteling uit Iran heeft hij de islampolitiek aan den lijve ondervonden: Ellian ziet een groot gevaar in deze godsdienst. Volgens hem is de islam in essentie niet te verenigen met mensenrechten en gelijkheid tussen vrouwen en mannen.

In alle discussies staan de analyse en betekenis van het probleem centraal, niet de oplossing. Verschillende filosofen beargumenteren dan ook dat de analyse van Ellian niet klopt. Pieter Pekelharing, docent politieke filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, vindt het onzinnig dat de islam in essentie op vijandige voet zou staan met onze normen en waarden. Volgens hem bestaat er helemaal niet zoiets als een essentie van de islam. Ger Groot erkent de problemen van het huidige extremisme, maar stelt dat het werkelijke probleem van deze tijd niet bij de islam ligt. Het individualistische van onze maatschappij zal nog veel langer voor problemen zorgen dan de islam. Het verdringt belangrijke waarden, zoals sociale inbedding, plichten en verantwoordelijkheden.

De verschillende antwoorden laten zien dat er meerdere filosofische manieren zijn om een dilemma te tackelen. Yoram Stein noemt verschillende instrumenten waarover de filosofie beschikt en stelt de denkers vervolgens voor aan de hand van de instrumenten die ze regelmatig hanteren. Een van de instrumenten is verwondering. Marli Huijer, filosoof en arts, vraagt zich bijvoorbeeld af hoe het voelt om een hoofddoek te dragen.

Stein heeft geen filosofische Bijbel willen schrijven met eenduidige richtlijnen voor de huidige tijd. Hij wilde onderzoeken welke specifieke angsten en problemen onze tijd kent, en hoe hedendaagse Nederlandse filosofen daarover nadenken. Daarin is hij zeker geslaagd. De filosofen debatteren op het scherp van de snede over grondrechten, beschaving en imperialisme, maar ook over vakantie, de neus van Michael Jackson en porno.
 
Filosofisch elftal. Nederlandse denkers over de actualiteit, door Yoram Stein, uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam 2006, 336 blz., € 19,95