Belle van Zuylen probeerde uit alle macht te ontsnappen aan de conventies van de achttiende eeuw. Nelleke Noordervliet schreef een essay over haar. ‘Ze was roekeloos – dat vind ik nog steeds een leuk trekje.’
‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid’, luidt de beroemde uitspraak van Belle van Zuylen, schrijversnaam van Isabelle van Tuyll van Serooskerken (1740-1805). Die houding spreekt ook uit haar debuut, De edelman (Le noble). Deze novelle is na 250 jaar weer uitgegeven, met een begeleidend essay van schrijfster Nelleke Noordervliet.
Belle schreef De edelman op haar 23ste en maakt daarin met merkbaar plezier de tradities van de adel belachelijk – zo laat ze de heldin een volgelopen kuil dempen met schilderijen van haar voorvaderen. Aangezien Belle zelf uit een adellijke familie kwam, was een schandaal geboren. Haar ouders kochten zo veel mogelijk boeken op, maar konden niet verhinderen dat een andere uitgever de novelle een jaar later herdrukte. En ze hadden al zoveel te stellen met hun eigenwijze, leergierige dochter. Een paar jaar daarvoor had Belle ophef veroorzaakt door tijdens een bal een heer ten dans te vragen in plaats van braaf af te wachten tot ze werd benaderd. Die heer was Constant d’Hermenches – een aantrekkelijke verschijning met een ooglapje –, met wie ze daarna jarenlang stiekem correspondeerde.
Maar hoe onafhankelijk van geest ze ook was, Belle van Zuylen zat vast in de tradities van haar tijd. Veel belangrijke mannen dongen naar haar hand, maar telkens liep het mis. ‘Ze konden haar niet hanteren’, meent Nelleke Noordervliet. ‘Die mannen zochten een onderdanig tiepje dat kinderen baarde, maar zij nam geen genoegen met mannen die haar in toom hielden. Ondertussen werd ze wel steeds ouder. Haar vooruitzicht was een saai bestaan als oude vrijster op het familiekasteel. Ze moest weg.’
Uiteindelijk trouwde ze in 1771 met Charles-Emmanuel de Charrière. Haar vader was niet enthousiast over hem, wat Belle ongetwijfeld prettig vond. Ze verhuisde met haar man naar het Zwitserse Colombier en raakte daar zeer depressief. Het huwelijk met Charrière was statisch en kinderloos. ‘Ze zat op de bodem van de put en zocht een uitweg. Schrijven was het enige wat vrouwen in die tijd zelfstandig konden doen. Toen pas koos ze echt voor het schrijverschap.’ Vanaf 1784 kwam ze op stoom: ze publiceerde in het Frans brieven, essays en verschillende briefromans – een genre dat destijds populair was.
‘Belle schreef over vrouwen die gevangenzaten in de conventies en over hun gebrek aan vrijheid’, zegt Noordervliet. ‘Ze hoopte dat vrouwen hun hart volgden en vrij konden zijn. Daarin was ze overigens niet moralistisch. Ze heeft veel gedaan voor haar kamenierster, die verschillende keren een kind kreeg van een passant. Belle verdedigde en hielp haar. Maar ze schreef ook over politieke ontwikkelingen. De Franse Revolutie stelde haar teleur; ze betreurde het dat nieuwe progressieve ideeën een gewelddadige vorm aannamen. Door deel te nemen aan maatschappelijke discussies liet ze zien dat je jezelf als vrouw serieus kon nemen en niet alleen over vrouwenzaken hoefde te schrijven.’
Slinkse manier
‘Als je haar leest, komt een actieve vrouw naar voren met een scherp inzicht in de bewegingen van haar tijd. De mensen die ertoe deden lazen haar ook. In de Franse literatuurgeschiedenis neemt Belle van Zuylen een bescheiden plaats in, maar ze deed er wel degelijk toe. Zoals je bij meer schrijfsters ziet, werd haar belang pas later opgemerkt. Midden negentiende eeuw verscheen de eerste biografie en pas in de twintigste eeuw kwam er echt aandacht voor haar.’ Belle was een typische verlichtingsdenker die in contact stond met de groten van haar tijd. ‘Ze hielp bij de uitgave van werk van Rousseau en bezocht Voltaire. Ongetwijfeld was ze op de hoogte van de Encyclopédie van Diderot.’
Ze kon de zeden en gewoonten van haar tijdgenoten genadeloos beschrijven. Hoewel ze ook een milde kant had: ‘Ze adviseerde haar neven en stelde zich op als oudere vriendin voor een jongere generatie vrouwen. Met hen correspondeerde ze uitgebreid over politiek.’
In Parijs ontmoette Belle van Zuylen in 1786 de liberale politicus en schrijver Benjamin Constant, met wie ze hartstochtelijk bevriend raakte, al was ze 27 jaar ouder. ‘Van hem hield ze echt, en hij hield van haar. Hun briefwisseling is heel open en gaat over alles wat hen bezighield.’ Na enige tijd kreeg Constant een verhouding met zijn leeftijdgenoot Madame de Staël, een Franse schrijfster die er een invloedrijke salon op na hield. ‘De liefde voor Belle was bekoeld, maar tot kort voor haar dood bleven ze corresponderen.’
Noordervliet vermoedt dat Belle teleurgesteld terugkeek op haar eigen leven. ‘Ze heeft gedaan wat ze kon, maar het was niet genoeg. Er was in die tijd geen ruimte voor vrouwen om zich politiek te laten gelden. Je moest op een slinkse manier invloed proberen uit te oefenen. Daarbij kwam dat ze leefde in een maatschappij die door de Franse Revolutie totaal was ontworteld. Ze kon haar gaven niet kwijt. Ze had eigenlijk in deze tijd moeten leven, of misschien honderd jaar later. Dan had ze geestverwanten gehad. Stel dat ze Aletta Jacobs had ontmoet.’
Noordervliet vindt het lastig om te zeggen of ze zich verwant voelt aan Van Zuylen. ‘Dat is zo subjectief. Je interpreteert een schrijfster uit het verleden altijd naar je eigen ideeën. Maar ik weet wel dat ik haar zeer bewonder. In Belle van Zuylen spreekt mij hetzelfde aan als in Hella Haasse: ze ging koppig door op haar eigen weg. Dat probeer ik ook te doen. Ik ontleen aan haar veel kracht. Als zij deed wat ze wilde, waarom zou ik dat dan niet kunnen? Belle van Zuylen was roekeloos – dat vind ik nog steeds een leuk trekje.’
