Waar de term ‘culturele toe-eigening’ valt is cultuurstrijd nooit ver weg. Sommige Amerikanen struikelden over het country-album dat Beyoncé in het voorjaar van 2024 uitbracht. Mocht zij zich zomaar inlaten met een ‘wit’ genre? De bal werd hard teruggekaatst. Countrymuziek heeft zwarte roots: de banjo werd door tot slaaf gemaakte Afrikanen naar de Verenigde Staten meegebracht. En waarom zou Beyoncé, een artiest uit Texas, eigenlijk geen countrymuziek mogen maken?
Over culturele toe-eigening liggen de meningen snel klaar. Maar het is een complex verschijnsel, waarover een moreel oordeel zich niet zo makkelijk laat vellen. Cultuur is immers geen eigendom in de strikte zin van het woord. Wat betekent het eigenlijk om je de cultuur van een ander ‘toe te eigenen’? Misschien ben je weleens met een verentooi op naar een verkleedfeestje gegaan, heb je in de polder een ayahuasca-trip beleefd of bespeel je de gamelan. Misschien heb je een boeddhabeeldje in huis gehaald, of laat je op vakantie je haar invlechten. Is het verkeerd om iets over te nemen uit een andere cultuur?
JA
De term ‘culturele toe-eigening’ (cultural appropriation) heeft vrijwel altijd een negatieve connotatie. Culturele toe-eigening is de overname van een gebruik, traditie of symbool uit de cultuur van een ander, die leden van de oorspronkelijke cultuur als onrechtmatig ervaren. De grondslag van hun protest is vaak een scheve machtsbalans: zij worden als gemarginaliseerde groep geëxploiteerd of gekarikaturiseerd. Stel je de volgende situatie voor: een witte auteur schrijft een roman, verteld vanuit het perspectief van een inheemse hoofdpersoon. De auteur beschrijft in zijn roman gebruiken uit de inheemse cultuur, maar zonder zich daar wezenlijk in te hebben verdiept. Leden van de inheemse cultuur komen in opstand.
Het stereotypisch representeren van inheemse gebruiken, zonder uitvoerige studie daarvan, getuigt van een gebrek aan respect en erkenning. Dat geldt ook voor het niet raadplegen van inheemse lieden tijdens het schrijfproces. De auteur eigent zich een specifieke culturele ervaring toe, maar geeft de werkelijke bronnen van die ervaring geen stem. Bovendien maakt deze auteur onderdeel uit van een cultuur die eeuwenlang de inheemse bevolking heeft onderdrukt. De scheve machtsverhoudingen van vroeger werken door in de bevoorrechte positie van de auteur en maken de achteloze wijze waarop hij inheemse gebruiken buitmaakt voor eigen gewin des te pijnlijker. In deze context is het zich eigen maken van andermans cultuur beslist een faux pas. Gebrek aan respect, erkenning en participatie maakt het overnemen van andermans cultuur tot een vorm van uitbuiting.
Cultuur is geen privébezit
NEE
Culturele nabootsing is lang niet altijd problematisch. In plaats van ongevoelige cultuurkaping kan er ook sprake zijn van productieve kruisbestuiving. Waar de lijn tussen culturele toe-eigening en waardering getrokken moet worden, wordt mede door context bepaald. Neem de witte rapper Eminem, die aan het begin van zijn hiphopcarrière soms werd beticht van toe-eigening van een zwart muziekgenre. Naarmate zijn carrière vorderde bewees hij echter zijn vaardigheid en muzikale toewijding, waarop de kritiek verstomde. Er was sprake van consent: de zwarte gemeenschap omarmde zijn bijdrage, die een nieuwe impuls gaf aan het genre. In die vernieuwing schuilt de kracht van culturele uitwisseling.
De beste creatieve werken komen voort uit combinaties van stijlen. Nabootsing is van alle tijden; nagebootst worden helpt om je culturele visitekaartje af te geven. Als alle culturele imitatie met de kritiek van ‘culturele toe-eigening’ wordt doodgeslagen, zijn alle culturen slechter af. Bovendien getuigt zulke kritiek soms van een kwalijk cultureel essentialisme. De criticus brengt dan een scherp onderscheid aan tussen ‘outsiders’ en ‘insiders’ van een cultuur, waarbij outsiders het recht wordt ontzegd om zich de insider-cultuur eigen te maken. Maar kunnen de scheidslijnen wel altijd zo scherp worden gesteld? Cultuur is geen privébezit, maar een gedeeld erfgoed waarin tal van invloeden samenkomen. Denk aan de uiteenlopende wortels van countrymuziek die door Beyoncés bijdrage weer verder vertakken. Respectvolle imitatie voedt culturele bloei.
