Kun je denken met je hart? ‘In het westen scheiden we ratio en gevoel van elkaar, maar in de oosterse filosofie is het één geheel: de hart-geest,’ zegt Michel Dijkstra (1982), filosoof en kenner van oosterse filosofie. In zijn nieuwe boek Spiegel van hemel en aarde onderzoekt hij de verschillende dimensies van de hart-geest in de Chinese en Japanse traditie. ‘Veel oosterse filosofie zoekt een toestand van volledige harmonie, zowel in de mens als in de samenleving. Dat is een utopisch idee, en daarom heel verleidelijk.’
Wat is hart-geest precies?
‘Het ongrijpbare centrum van de mens. Wat ze in China xin noemen en in Japan shin of kokoro. Het is een vrij onvertaalbare term, die nu eens met “geest”, dan weer met “hart” wordt vertaald. De grap is dat je dat onderscheid in de Japanse en Chinese tradities niet kunt denken. Hart-geest is bovendien iets wat je doet, een manier van je verhouden tot je omgeving. De hart-geest daagt ons westerse denken uit.’
Hoe doet het dat?
‘Alle denkers in mijn boek waarschuwen tegen middel-doeldenken – iets waar we in het westen met onze afstandelijke ratio soms erg goed in zijn. Wat echt van waarde is, verliezen we daarmee uit het oog. Ik kan dat illustreren met het verhaal van de Chinese meester Zhuang Zi die met een vriend langs een kronkelige boom loopt. “Kijk,” zegt de vriend. “Een totaal zinloze boom, je kunt er niets van timmeren. Net als die woorden van jou.” Maar de vriend ziet over het hoofd dat juist omdat de boom nutteloos is, hij er nog staat. “Waarom ga je niet in zijn schaduw liggen om te slapen en te ontspannen?” zegt de meester tegen hem. Het hart-geestdenken maakt ons ontvankelijk voor het nut van het nutteloze.’
Onze hart-geest moet als een spiegel worden, schrijft u.
‘Die vergelijking van de spiegel komt van het taoïsme, een denkstroming die ongeveer in de derde eeuw voor Christus in China ontstond. Tao betekent “de weg” en die weg volgen betekent in harmonie met het universum leven. Volgens de Zhuangzi, een van de basisteksten van het taoïsme, staan onze vooroordelen en illusies ons daarbij in de weg. We zien een boom alleen als timmerhout, bijvoorbeeld. Onze hart-geest is dan als een spiegel vol lianen, gesloten voor de wereld. Maken we ons leeg van vooroordelen, dan knippen we die lianen weg. Een lege hart-ziel reflecteert de wereld precies zoals die is.’
Volgens het confucianisme opent onze hart-geest de weg naar een betere samenleving. Hoe zit dat?
‘Confucianisme ontstond rond dezelfde tijd in China als taoïsme. We kennen het als een filosofie van de staatsinrichting, maar compassie of medemenselijkheid is het kernidee. Onze hart-geest is van nature gericht op het goede volgens Mencius, een vroege confucianist. Hij bewijst dat met het beeld van een zuigeling die bijna in een put valt. Die red je zonder nadenken. Niet omdat je het gehuil niet kan uitstaan of omdat je in het gevlei wilt komen bij de ouders, maar uit compassie. Het gaat niet om nut. Als we allemaal onze medemenselijkheid cultiveren als een kostbaar gewas, zullen we in harmonie samenleven, is de belofte.’
En onze hart-geest kan volgens u zelfs in gesprek gaan met levenloze dingen.
‘Voor het shintoïsme, de natuurreligie uit Japan, is er geen sterke scheiding tussen levend en levenloos. Hart-geest is overal, ook in de natuur om ons heen. De achttiende-eeuwse denker en dichter Motoori Norinaga heeft een prachtig gedicht over een wilg aan het water. De wilg kijkt in de spiegel van het water en reflecteert op zijn eigen ouderdom en op de jeugd die iedere lente weer brengt. Een dichter die luistert naar het ruisen van zo’n wilg wordt rechtstreeks geraakt door diens hart-geest. Mono no aware heet dat. Lukt het hem om dat gevoel in een gedicht te vatten, dan verdwijnt het onderscheid tussen de wereld en de woorden.’
Wat hoopt u te bereiken met dit boek?
‘Onze tijd kan het utopische denken van de oosterse traditie goed gebruiken. Politieke polarisatie, het klimaatprobleem – het zijn grote vraagstukken waar we alleen met de ratio niet gaan uitkomen. We raken erdoor verlamd. Als we ons vrijmaken van onze vooroordelen zoals de Tao wil, onze medemens met compassie bekijken als een confucianist en ook de niet-menselijke natuur opnemen in ons denken zoals het shintoïsme, zien we wat we kunnen doen in het hier en nu. Dat is mijn hoop. Om het te zeggen met woorden die aan Luther worden toegeschreven: als morgen de wereld vergaat, moet je vandaag een appelboom planten.’
Spiegel van hemel en aarde. De hart-geest in de Chinese en Japanse filosofie
Michel Dijkstra
Athenaeum
184 blz.
€ 23,99
