Mensenrechten als evenwichtskunst

Daartoe kan één westers land als voorbeeld dienen dat gedurende zijn geschiedenis heeft geworsteld met de verhouding tussen veiligheid en mensenrechten en desondanks erin is geslaagd een rijke mensenrechtengemeenschap te behouden – Israël. Zeker na de terroristische aanslagen in Tel Aviv en Jeruzalem, en verregaande reacties van het Israëlische leger, is er de grote vrees dat onder het mom van veiligheid de fundamentele rechten op een harde en onnodige manier worden geschonden. Juist daarom is het nu van belang aan te geven waar het om draait bij mensenrechten. Al is het alleen al om antwoord te vinden op de vraag of het recht kan overleven bij de huidige spanningen tussen Israël en de Palestijnen, maar ook tussen het Westen en de islam. Zo ja, moet er dan een internationaal instituut zijn – bijvoorbeeld de Verenigde Naties – die afdoende bepaalt wat mensenrechten voorschrijven? Nee -, zo’n begrip van mensenrechten is gebrekkig en gevaarlijk: mensenrechten hebben universele pretenties, maar mogen niet vervallen in decreten. 

De angst van mensenrechtenactivisten dat veiligheid wordt misbruikt om fundamentele rechten in Israël te schenden, is terecht. Daarvoor zijn voldoende voorbeelden. Maar willen we blootleggen waar het om gaat bij mensenrechten, dan moeten we ervoor zorgen dat deze angst niet een ander, minder duidelijk, maar even belangrijke zorg overschaduwt. Namelijk dat de politieke instabiliteit het discours van de mensenrechten zelf onder druk zet. De politieke beroeringen brengen niet alleen het broze evenwicht in gevaar tussen rechten en veiligheid, maar ook het evenwicht tussen twee afzonderlijke, maar essentiële, vormen van het mensenrechtendiscours: het universele en het particuliere. Wie die geschiedenis van het Israëlische mensenrechtenactivisme tegen het licht houdt, ziet een revolutie in de rol die de mensenrechten spelen in het Israëlische politieke en sociale leven. De bescherming van mensenrechten, en vooral de wettelijke bescherming van mensenrechten, werd vaak door het Israëlische politieke establishment en het Israëlische publiek als ontwrichtend beschouwd. Israël is gesticht door pragmatische idealisten die het belangrijker vonden om een rechtvaardige staat te bouwen. Mensenrechten waren daarbij een sta-in-de-weg. Dit wantrouwen is sinds de jaren zeventig langzaam verdwenen. Het lijkt alsof de Israëliërs uit elke groepering en politieke kleur verliefd zijn geworden op de retoriek van de mensenrechten.

De taal van de mensenrechten wordt gesproken ver buiten de grenzen van de kleine minderheid van de liberale middenklasse. Dat wil echter niet zeggen dat door deze brede acceptatie van het mensenrechtendiscours iedereen ook dezelfde taal spreekt. De taal van de mensenrechten werd namelijk getransformeerd en, ironisch genoeg, de inhoud geparticulariseerd. Hoe breder en gevarieerder de mensenrechtengemeenschap werd, hoe gedetailleerder haar eisen werden.

Dat is op zich een goede zaak; in een samenleving met zoveel verschillende groeperingen als Israël moeten even zo vele stemmen gehoord kunnen worden in het debat over mensenrechten. Maar tegelijkertijd is het belangrijk om te beseffen dat mensenrechten inhoudelijk universele aspiraties hebben. Met andere woorden: ze gaan voorbij aan particuliere belangen. Doen ze dat niet, dan verliezen ze uiteindelijk hun waarde als algemene richtlijnen voor een samenleving.

Dit evenwicht tussen samenstelling en inhoud is delicaat, wat wordt geïllustreerd door de geschiedenis van de Israëlische mensenrechtenorganisatie Association of Civil Rights (ACRI). Sinds haar oprichting in 1972 bestaat er een voortdurende spanning  tussen de universele aspiraties van ACRI en de beperkte samenstelling van haar bestuur. ACRI adopteerde een universele retoriek. Ze beschreef mensenrechten bewust als natuurlijke en onvervreemdbare rechten en vereenzelvigde zich met geen enkele politieke stroming. ACRI betrok haar mandaat expliciet uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, en onderschreef vurig de conclusies van de Weense Conferentie dat ze ondeelbaar zijn. Tegelijkertijd kon die universele retoriek een zeer pijnlijke werkelijkheid niet verhullen, namelijk dat de bestuursleden van ACRI bijna allemaal deel uitmaakten van een zeer kleine elite in de Israëlische maatschappij. Het grootste deel van het bestuur van ACRI bestond uit joodse, goed opgeleide, seculiere en liberale activisten. De universele retoriek van ACRI heeft die minderheidsgroeperingen die toch met name zouden moeten profiteren van meer aandacht voor mensenrechten, zoals de Palestijnen, nieuwe immigranten, orthodoxe of oosterse joden en anderen, nooit aangetrokken. Deze mislukking wijst op een onoverbrugbare kloof tussen de universele taal die ACRI hanteert en de ‘echte’ bezorgdheid van de minderheden. De universele taal van ACRI blijkt te abstract, te afstandelijk en misschien te steriel en academisch, om overgenomen te worden door de voorvechters van rechtvaardigheid en de   slachtoffers van onrechtvaardigheid.
 

Desondanks heeft de mensenrechtenretoriek het Israëlische politieke landschap getransformeerd. Sinds 1972 zijn er honderden mensenrechtenorganisaties opgericht die zich specialiseren in de rechten van bepaalde groeperingen of minderheden. De Israëlische Palestijnen stichtten Addalah; homo’s en lesbiennes stichtten de Society for the Protection of Personal Rights and Claf (Lesbian Feminist Community); activistische vrouwen begonnen met een vrouwenlobby; Ethiopische joden vestigden verschillende organisaties; Hakeshet Hamizrachit werd gesticht om de belangen van oosterse joden te bevorderen; rechtse activisten stichtten B’zedek. Bovendien vonden veel mensenrechtenactivisten die niet tot een of andere herkenbare minderheid behoorden, dat ACRI te vervreemd was van de echte minderheidsbelangen en richtten andere organisaties op. Kav La-Oved vecht voor de rechten van arbeiders; Bezelem en Ha-moked zijn opgericht om te strijden voor de rechten van Palestijnen in hun gebieden en Doctors for Human Rights bevorderen de rechten van minderheden die van medische zorg verstoken zijn, zoals buitenlandse werknemers en Palestijnen.

Je kan dus stellen dat de mensenrechtenretoriek een zeer grote aantrekkingskracht heeft gehad die veel verder reikt dan de grenzen van de kleine elite die ACRI in de jaren zeventig hebben opgericht. Net zoals in het Amerikaanse abortusdebat zowel de voor- als tegenstanders van abortus over rechten spreken, bezigen links en rechts, religieus en seculier, Arabieren en joden, Oosterse joden en Russische joden de taal van de mensenrechten om hun tegenstrijdige eisen af te dwingen.

Maar in het woord ‘tegenstrijdig’ schuilt een probleem. De vele organisaties hebben ACRI’s universele boodschap onmiskenbaar geparticulariseerd – gebruikt om hun eigen doeleinden te bereiken. De vraag is of daarmee het universele karakter van mensenrechten nog wel wordt herkend.

Enkele voorbeelden: Adallah B, een mensenrechtenorganisatie die zich specialiseert in de rechten van Israëlische Palestijnen, heeft stelselmatig geweigerd om zich voor de rechten van feministische Palestijnen sterk te maken. Ze negeerde systematisch de minderheidsbelangen binnen de Palestijnse maatschappij uit angst dat aandacht aan deze problemen te veel verdeeldheid zou zaaien. B’zedek protesteerde vaak tegen de ondervragingsmethoden die door de Israëlische veiligheidsdienst werden gebruikt. Maar B’zedek richt zich vooral tegen het verhoren van rechtse activisten en kolonisten; men protesteert bijvoorbeeld niet tegen het afschuwelijke, systematische martelen van Palestijnen door de veiligheidsdiensten. Bedek streed ook tegen de censuur van de extreem-rechtse propaganda, maar verhief nooit haar stem in protest tegen de censuur van links materiaal.

Moeten de stichters van ACRI nu trots zijn op wat ze bereikt hebben, namelijk een grotere democratisering van het mensenrechtendiscours, of moeten ze het betreuren dat het nieuwe mensenrechtendiscours afwijkt van het universele discours dat door haar oprichters werd voorgestaan?
 

Mijn antwoord luidt ‘ja’: democratie vereist dat mensenrechten steunen op zowel universele aspiraties als particuliere belangen. Een van de belangrijkste voordelen van het particuliere mensenrechtendiscours is dat men tot begrip van de universele aspecten kan komen door haar eigen particuliere eisen te verwoorden. Ik kan mijn recht op vrijheid van godsdienst willen beschermen juist omdat het mijn godsdienst is, en niet eenvoudigweg omdat het een godsdienst is. Tegelijkertijd kan juist het verwoorden van iemands belangen in de universele retoriek van mensenrechten ertoe leiden dat hij zich vereenzelvigt met andere groeperingen met overeenkomstige belangen. Indien ik recht heb op de uitoefening van mijn godsdienstvrijheid, dan is dat niet alleen maar omdat mijn godsdienst de ware godsdienst is of omdat het mijn godsdienst is. Hetzelfde recht dat de bescherming van mijn godsdienst rechtvaardigt, rechtvaardigt tevens de bescherming van andere godsdiensten.

Even belangrijk is de aandacht voor de deugden en ondeugden van het universele mensenrechtendiscours. Het algemene karakter van dat discours kan gemakkelijk de tegenstrijdige eisen van de bijzondere groeperingen bagatelliseren, maar kan juist een harmoniserende en evaluerende rol spelen.
 
De taal van de rechten is een dynamische, transformatieve taal, die iemand van universele naar particuliere idealen leidt en vice versa. Het verwoorden van iemands belangen bij het particuliere, op rechten gebaseerde discours vergemakkelijkt een groter begrip van de overeenkomst tussen de eigen belangen en die van anderen. Het kan de basis leggen voor een meer universele benadering. Tegelijkertijd is het ontwikkelen van universele idealen vaak een stap in het proces van het ontdekken van de eigen particuliere levensbeschouwing.

Het naast elkaar bestaan van het universele en particuliere mensenrechtendiscours is essentieel voor hun vitaliteit, mits een dynamische interactie tussen het universalisme en het particularisme in stand wordt gehouden. Beter gezegd, de particularisten moeten soms in staat zijn boven hun particularisme uit te stijgen en de gemeenschappelijkheid te begrijpen die tussen hen en anderen bestaat. De universalisten dienen aandacht te besteden aan de particuliere belangen, willen ze een realistisch in plaats van een utopisch of afstandelijk universalisme stichten. Zonder een vruchtbare interactie tussen particularisten en universalisten is het particuliere mensenrechtendiscours een dekmantel voor sektarische politiek, terwijl het universele te afstandelijk en steriel is.

Kan een dergelijke utopische co-existentie van het universalisme en particularisme hevige politieke conflicten, zoals die tussen Israël en de Palestijnen of tussen de islam en het Westen, overleven? Kunnen mensen hun universalisme ten tijde van heftige politieke conflicten behouden?

De recente politieke beroeringen en de aanhoudende spanningen tussen radicale Islamitische krachten en het Westen zullen het delicate evenwicht tussen universalisme en particularisme beïnvloeden. Met name kunnen ze het proces van particularisering van de mensenrechten en het fragmentatieproces van de mensenrechtengemeenschap versnellen. En ook de intensiteit van de politieke sentimenten kan hartstochtelijke, maar misleide mensenrechtenactivisten ertoe aanzetten sektarische politieke idealen te bevorderen onder het mom van mensenrechtenretoriek. Maar juist het gebruik van de mensenrechtentaal vooronderstelt het vermogen de eigen belangen te overstijgen. Het mensenrechtendiscours heeft inmiddels voldoende ankers om z’n sektarische gevoelens kwijt te raken, zelfs in tijden van crisis. Zijn vitaliteit wordt onderhouden door de globale en internationale krachten die, op de lange termijn, een krachtig tegenwicht bieden tegen sektarische krachten.