‘Biologisch onderzoek veronderstelt vaak dat dieren strategisch te werk gaan,’ zegt Charlotte Hemelrijk, bioloog en emeritus hoogleraar zelforganisatie van sociale systemen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Daarbij wordt een strategie gezien als een actieplan om een doelstelling te behalen. ‘Alsof dieren een kosten-batenanalyse maken, waarna ze het gedrag kiezen dat het meeste voordeel oplevert.’ Zo concludeerden deze onderzoekers dat vervetapen tijdens het vlooien gebruikmaken van een ‘vrienden-maak-strategie’. De apen kiezen gaandeweg in welke onbekende apen ze de meeste aandacht willen investeren. ‘Dit is een nogal economische manier van kijken,’ zegt Hemelrijk. ‘Alsof er sprake is van een berekenende vlooi-ruilhandel.’
Wat is het feit?
Tankink, J.A., Granell Ruiz, M., De Waal, E., e.a. (2025). ‘Making friends in an asymmetric game: the establishment of male-female grooming exchanges in vervet monkeys.’ BioRxiv, preprint.
Volgens Hemelrijk moet onderzoek naar aapgedrag veel meer factoren meenemen. ‘Neem bijvoorbeeld lichamelijke mechanismen. Krijgen apen minder stress als ze elkaar vlooien? Zijn ze bang gebeten te worden of zijn ze seksueel geïnteresseerd? Maar ook: hoe ziet de omgeving van deze apensoort eruit? Is er veel agressie in de groep? In een groep met een sterke hiërarchie zitten apen van dezelfde rang bijvoorbeeld vaak bij elkaar. Apen vlooien dus vaak andere apen van dezelfde rang, maar dat is simpelweg omdat ze elkaar het vaakst tegenkomen. Er is dus helemaal geen sprake van een strategische vlooi-ruilhandel. Wie met wie vlooit wordt bepaald door ruimtelijke structuren en sociale dynamieken.’
Ook menselijk gedrag vatten we volgens Hemelrijk regelmatig te strategisch op. In de sociale psychologie wordt vriendschap vaak als berekenend gezien. ‘Alsof vrienden maken hetzelfde is als een bedrijf opzetten,’ lacht Hemelrijk. ‘Maar of je iemand mag of niet, hangt af van allerlei zaken. Wie ruikt er lekker? Wie zegt toevallig iets aardigs? En: in welke sociale bubbel zit je? Wie kom je toevallig tegen?’
Wat we een strategie noemen is veel waarschijnlijker het resultaat van allerlei lichamelijke, sociale en ruimtelijke factoren waarover we maar weinig controle hebben. Een vrienden-maak-strategie gaat uit van een vooropgezet plan. Maar, zo stelt Hemelrijk, ‘vaak ontdek je pas achteraf dat je met iemand vrienden bent geworden, zonder precies te weten waarom.’
Wie stelt kritische vragen?
Charlotte Hemelrijk (1955) is emeritus hoogleraar zelforganisatie van sociale systemen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze doet onderzoek naar sociale interactie bij verschillende soorten dieren met behulp van computermodellen.
