Kun je denken dat je denkt, zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Waarneming speelt een cruciale rol in de wetenschap. Onze beste theorieën over hoe alles in elkaar steekt zijn uiteindelijk gebaseerd op waarnemingen. Een waarneming kan een wetenschappelijke uitspraak bevestigen of juist tegenspreken. Een wetenschapper zou bijvoorbeeld na veel waarneming kunnen zeggen: alle raven zijn zwart. De waarneming van een zwarte raaf bevestigt dit en de waarneming van een witte raaf weerlegt deze uitspraak onmiddellijk. Maar wat nu als je een witte zwaan waarneemt? Je zou zeggen dat een witte zwaan hier helemaal niets mee te maken heeft. De logica dwingt ons echter om te zeggen dat ook de waarneming van een witte zwaan bevestigt dat alle raven zwart zijn.
Dat zit zo. De uitspraak ‘alle niet-zwarte dingen zijn geen raaf’ is logisch equivalent aan de uitspraak ‘alle raven zijn zwart’. Twee uitspraken zijn logisch equivalent als ze onder precies dezelfde omstandigheden waar en onwaar zijn. Oftewel: als de ene uitspraak waar is, dan is de andere dat ook en andersom. De uitspraken hebben – hoe de wereld ook in elkaar steekt – altijd dezelfde waarheidswaarde. Als alle raven zwart zijn, dan zijn alle dingen die niet zwart zijn geen raaf, en andersom. En een witte raaf weerlegt zowel ‘alle raven zijn zwart’ als ‘alle niet-zwarte dingen zijn geen raaf’.
Maar stel nu dat de wetenschapper had gezegd: ‘Alle niet-zwarte dingen zijn geen raaf.’ Logisch gezien komt dit dus op hetzelfde neer. Wat zou deze uitspraak dan bevestigen? Je moet nu eigenlijk wel toegeven dat de waarneming van een witte zwaan deze uitspraak bevestigt. Zo’n beest is een niet-zwart ding en het is geen raaf. Maar ja, dan wordt ‘alle raven zijn zwart’ ook bevestigd door een witte zwaan en ook door de waarneming van een groene appel, een rode tractor, en een blauwe pleister. Dat is toch wel heel raar.
Toch zijn er filosofen die zeggen dat het wel degelijk zo werkt. De waarneming van een witte zwaan bevestigt dat alle raven zwart zijn, maar het bevestigt dat maar een heel klein beetje. En er zijn filosofen die zich in allerlei vreemde bochten moeten wringen om aan deze paradox te ontkomen. Je kunt er ook je voordeel mee doen door bijvoorbeeld bij het zien van een donkere wolk te denken dat dit bevestigt dat iedereen je leuk vindt.
