Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is taal?
‘Onze diepste problemen zijn talige misverstanden’
Taal is makkelijker als je denkt. Over wat je zegt, maar ook over wat je niet zegt. Een kleine inleiding in de filosofie van de taal.
Taal is iets wat we, als we het eenmaal onder de knie hebben, dagelijks gebruiken zonder daar al te veel over na te denken. Natuurlijk, soms kunnen we ‘de juiste woorden’ niet vinden. Maar ‘je begrijpt wat ik bedoel’, toch? Alleen, hoe weten we dat eigenlijk zo zeker? En is het wel echt het geval?
Als je gaat nadenken over taal, denk je ook na over betekenis. De taalkundige breekt zich het hoofd over de betekenis van talige structuren en vormen; de taalfilosoof vraagt zich af wat betekenis zelf is. Wat voor soort ‘ding’ is betekenis?
Wat voor soort ‘ding’ is betekenis?
Ludwig Wittgenstein (1889-1951) zag zijn werk over taal als ‘het genezen van ziekten’. Als we beter gaan begrijpen hoe taal werkt, meende hij, begrijpen we ook de wereld beter. Hij beet zich vast in de vraag hoe de gedachten in ons hoofd en de zinnen die wij uitspreken aansluiten bij de wereld om ons heen. Onze diepste problemen zijn eigenlijk talige misverstanden, schreef hij in zijn Tractatus. Net zoals andere taalfilosofen wilde hij begrijpen hoe denken, taal en wereld met elkaar samenhangen.
De driehoek is dan ook een geliefd figuur in de taalfilosofie. Naast de bovenste punt schrijf je ‘denken’, naast de andere twee ‘taal’ en ‘werkelijkheid’. Vervolgens teken je langs elke zijde van de driehoek twee pijlen, in tegengestelde richtingen. Deze ‘driehoek van betekenis’ laat zien over welke invloeden, en daarmee welke vragen, je zoal na kunt denken met betrekking tot taal. Bij de pijl van taal naar denken kun je je bijvoorbeeld afvragen: kunnen we ook denken zonder taal? Bij die van taal naar werkelijkheid: is er een werkelijkheid los van de taal? En bij die van denken naar taal: kunnen we alles zeggen wat we denken?
De pijl van werkelijkheid naar taal zet aan het denken over hoe we wat we zien, ervaren en meemaken in taal ‘stoppen’. Dat doet elke taal weer net op zijn eigen manier, laat het bestaan van onvertaalbare woorden zien. In het Zweeds bestaat het woord mångata: een reflectie van de maan in het water die op een weg lijkt. Als je daar een specifiek woord voor hebt, merk je zo’n reflectie misschien ook wel eerder op. Het Finse poronkusema duidt op de afstand die een rendier kan afleggen zonder plaspauze. Deze afstand (7,5 kilometer) werd op het Finse platteland als lengtemaat gebruikt. Het gevolg: zoals wij vrij goed kunnen inschatten wat een meter is, konden Finnen dat voor 7,5 kilometer.
Taal is geen neutraal systeem van woorden, maar bepalend voor ons in-de-wereld-zijn. Op welke manier precies? Zeg het maar.
