Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Kun je iemand iets kwalijk nemen waar diegene niets aan kan doen? Als ik niet kom opdagen op mijn werk, dan is dat natuurlijk niet goed, maar als ik niet kom opdagen omdat ik op weg naar mijn werk word aangereden en bewusteloos naar het ziekenhuis ben gebracht, dan kun je me dat moeilijk aanrekenen. Immanuel Kant vatte dit idee in de stelregel: als je ergens toe verplicht bent, dan moet je er ook toe in staat zijn. Oftewel: we kunnen alleen moreel verantwoordelijk gehouden worden voor datgene wat in onze macht ligt. Geluk (of pech) kan geen rol spelen in onze morele oordelen.
Wat in ons leven is slechts een kwestie van geluk? Hoe meer je daarover nadenkt, hoe meer een kwestie van geluk lijkt te zijn. Je bent waarschijnlijk geboren in Nederland. Daar kun je niks aan doen. Ook je ouders heb je niet uitgekozen, noch het jaar waarin je geboren bent. Vrijwel alle levensomstandigheden zijn buiten je macht. Als iemand opgroeit in een sekte, dan wijten we diens moreel verwerpelijke standpunten en handelingen aan indoctrinatie en houden we diegene daar niet moreel verantwoordelijk voor. Maar waarom zouden we onze eigen opvoeding niet de schuld geven van onze morele opvattingen? Wij zijn toch net zo goed het product van onze omstandigheden? Hoe kan ons eigenlijk iets kwalijk genomen worden?
Het probleem dat aan de ene kant geluk geen rol mag spelen in morele oordelen en dat aan de andere kant morele oordelen gaan over dingen die grotendeels een kwestie van geluk zijn, wordt door Bernard Williams en Thomas Nagel het probleem van moral luck genoemd. Er is nog geen goed antwoord op dit probleem.
Hoe gaat dit in de praktijk? In het strafrecht speelt geluk vaak wel een rol. Iemand die in een vlaag van woede iemand een klap verkoopt kan de pech hebben dat het slachtoffer daaraan overlijdt, of juist geluk hebben dat het slachtoffer er helemaal niets aan overhoudt. Bij de strafmaat kunnen een ongelukkige jeugd en andere bijzondere omstandigheden van de dader ook worden meegewogen. We kunnen er niet omheen dat geluk soms wel en soms niet een rol speelt in morele oordelen. Moeten we daarom Kants stelregel verwerpen? Moet je ergens toe in staat zijn als je ertoe verplicht wordt?
