Er is al veel geschreven over Tár (2022). De film over een wereldberoemde dirigente snijdt actuele kwesties van macht en grensoverschrijdend gedrag aan. De vraag in dit debat is meestal wanneer iemand zijn macht misbruikt, maar toen ik Lydia Tár (Cate Blanchett) geknield op een schoolplein heel kalm een klasgenootje van haar dochter zag intimideren (‘Ik weet waar je mee bezig bent. En als je het nog één keer doet, dan krijg ik je.’) vroeg ik mij af of we macht eigenlijk wel kunnen zien.
In de verhalen van grensoverschrijdend gedrag, zie je slachtoffers worstelen om hun ervaringen hard te maken, terwijl daders – misschien soms gemeend – ontkennen dat er iets heeft plaatsgevonden. Zelf denk ik mijn grenzen af te kunnen bakenen op basis van een unheimisch gevoel dat mij kan bekruipen in sommige sociale situaties. Maar kan ik dit gevoel ook staven met feiten?
Bij Tár ging ik er eens extra op letten. Vrijwel alles wat de dirigente doet is ambigu. Ja, ze trekt haar vertrouwelingen voor, maar zijn dat niet gewoon de besten? En jawel, ze jaagt een naïeve student de stuipen op het lijf, maar probeert ze hem niet ook een belangrijke les bij te brengen?
Sinds Michel Foucault (1926-1981) zijn we ons ervan bewust dat macht niet alleen iets is van staten en instituties, maar zeker ook iets van menselijke relaties – tussen bijvoorbeeld leerling en docent, of moeder en zoon. Tegelijkertijd mystificeerde hij deze machtsvormen misschien ook wel door ze ‘onzichtbaar’ en ‘onpersoonlijk’ te noemen.
Even tussendoor… Meer shortreads lezen? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Ik bleef turen naar het witte doek in de hoop de macht op haar staart te trappen. In een sleutelscène zit Tár in een vergaderzaal nadat lasterlijk videomateriaal van haar is verschenen. In plaats van het boetekleed aan te trekken, pareert ze onaangedaan elke kritische vraag. Haar lichaamstaal is tekenend; Tár leunt achterover in haar stoel, praat met een lage, rustige stem, laat stiltes vallen. Ik denk aan wat Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) schreef over wat de eigenheid van een persoon kenmerkt: stijl.
Macht is een stijl van in de wereld zijn. Macht is niet onzichtbaar, maar nét zichtbaar. Wie goed kijkt, herkent macht in het dragen van een maatpak als een tweede huid. In het laten vallen van een stilte zonder te hoeven vrezen dat iemand hem in de rede valt. En in het niet enkel betreden van een ruimte, maar in het innemen ervan.
Dat maakt de perceptie van macht zelden een kwestie van heterdaad, maar eerder van het voortdurend aftasten van ambigue, menselijke interacties. Niet in één geweldsdaad, maar een optelsom van kleine, betekenisvolle gebaren.
In Grenzen van de gemeenschap omschrijft Helmuth Plessner (1892-1985) tact als een sociaal zintuig, waarmee we de ‘niet te doorgronden symbolen van het leven’ waarnemen. ‘Tact is het eeuwige wakkere respect voor de andere ziel.’ We zien ermee, maar handelen er ook mee. Tactvol bewaren we de juiste afstand.
In de online rubriek ‘shortreads’ zoekt Filosofie Magazine elke week in een kort essay naar het antwoord op een alledaagse filosofische vraag.
