Bijna de helft van zijn leven bestudeerde socioloog en jurist Kees Schuyt de teksten van Spinoza. Het resultaat: zijn nieuwe boek Spinoza en de vreugde van het inzicht. ‘Meneer Trump kan nog veel van Spinoza leren.’
Socioloog en jurist Kees Schuyt (74) ziet de filosofie van Baruch Spinoza als een berg van graniet. Van verre een aantrekkelijke heuvel, van dichtbij een rotsformatie die je enkel met de grootste moeite kunt beklimmen. Na bijna 35 jaar denkwerk en zeer nauwkeurige bestudering van alles wat Spinoza ooit schreef, heeft Schuyt de top bereikt – al duizelt het hem nog steeds. Zijn vondsten schreef hij op in zijn nieuwe boek Spinoza en de vreugde van het inzicht. Persoonlijke en politieke vrijheid in een stabiele democratie, dat deze maand verscheen. Schuyt: ‘Spinoza leert ons om vrij te zijn. En dat kunnen we ook in onze tijd goed gebruiken.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Al leefde Spinoza – de geestelijk vader van de Verlichting en Nederlands bekendste filosoof – in de zeventiende eeuw, zijn filosofie inspireert tot ver na zijn tijd. Schuyt herinnert zich Abel Herzbergs verslag van zijn verblijf in concentratiekamp Bergen-Belsen. Herzberg zag een vrouw, bijna bezweken aan haar ontberingen, die in haar verstijfde handen een boek hield geklemd. Het was Spinoza’s hoofdwerk de Ethica, dat zij al die tijd onder een strooien brits verborgen had.
Ook nu putten mensen kracht uit zijn werk. Zo vertaalden voorvechters van de democratie in Iran onlangs – niet zonder gevaar – een hoofdstuk van Spinoza. Waarin zit die enorme kracht van zijn werk? ‘Je kunt zijn werk als een bevrijdingsfilosofie lezen’, zegt Schuyt. ‘Spinoza schrijft over het recht “te denken wat men wil en te zeggen wat men denkt”. Maar voor mensen in benarde situaties geeft met name zijn boodschap dat je altijd jezelf moet blijven en altijd in jezelf moet blijven geloven veel kracht.’
Schuyt behandelt dit in zijn boek – waarin hij Spinoza’s teksten in chronologische volgorde doorloopt – aan de hand van drie belangrijke elementen uit Spinoza’s filosofie: hoe toename van kennis tot vreugde leidt, de menselijke drang om voort te bestaan en de verhouding tussen politieke en persoonlijke vrijheid.
Fotografie: Michel Mees
Emoties
Een vrij mens volgt de veilige raad van de rede, schrijft Spinoza, rationalist in hart en nieren. Schuyt kan – zoals bij elke uitspraak van Spinoza – precies aanwijzen in welk werk en op welke bladzijde dit staat. Aan de ronde houten eettafel in zijn woning in Voorburg licht hij deze kerngedachte van Spinoza’s filosofie toe. ‘De rede is de weg naar de vrijheid. Wie zichzelf niet verlost van de overheersende kracht van zijn emoties, maakt zichzelf daarmee tot slaaf.’
Maakt dat ons niet tot kille mensen, die zich als een soort machines gedragen? Schuyt denkt van niet. ‘Spinoza zegt niet dat wij emoties moeten onderdrukken. We moeten er alleen verstandig mee omgaan, zodat de geest de vrije rede kan gebruiken.’
‘Stel je voor dat je na een dag hard werken in de file belandt en je daar groen en geel aan ergert. Eenmaal thuis val je uit tegen je geliefde. Spinoza zegt dan: kijk even wat de oorzaak van je boosheid is. Die ligt bij die verschrikkelijke file, niet bij je partner. Het interessante is dat jijzelf deel uitmaakte van die file. Door in te zien dat jijzelf een beetje bijdroeg aan het geheel van je ergernis, gedraag je je hopelijk weer wat redelijker.’
Bij huidige ethische problemen is dit inzicht van deel en geheel ook van direct nut, volgens Schuyt. ‘Neem de vraag: hoe verhoudt het leegvissen van de zee uit economisch eigenbelang zich met een verbod tot leegvissen uit behoud van levende natuur? Het gaat er bij het beantwoorden van deze vraag om dat iemand zelfbewust een deeltje is van het grote geheel, en tegelijk niet slechts een deeltje, maar een zelfstandig denkend individu.’
Alleenheerschappij
Schuyt is het niet met alles wat Spinoza schrijft eens. ‘Zijn idee van een alleenheerschappij is achterhaald; hij legt veel te veel macht bij de staat. Maar zolang we Spinoza’s politieke ideeën niet letterlijk nemen, kunnen we er toch nog veel aan hebben.’
Persoonlijke en politieke vrijheid zijn verbonden, stelt Spinoza. Wie zorgt voor persoonlijke vrijheid – door trouw te blijven aan de eigen rede en zich niet door andermans onredelijkheid te laten beïnvloeden – draagt gemakkelijker bij aan het grotere geheel: de staat. ‘Samenleven met anderen is gemakkelijker als je je niet laat meeslepen door negatieve emoties en inziet dat als je voor jezelf vrijheid eist, je anderen die ook moet gunnen. Dan kan politieke vrijheid volgen: een staat die met respect de belangen van elke groep behartigt.’
Een mooie gedachte, die helaas ook wat utopisch in de oren klinkt. Wat te doen als iemand aan de macht is gekomen die dat ideaal totaal niet lijkt na te streven? Schuyt zucht. ‘Meneer Trump zou nog veel van Spinoza kunnen leren. Die enorme emotie die door zijn politiek giert, kan flink wat redelijkheid gebruiken.’
Maar belangrijker nog vindt Schuyt dat Amerikaanse burgers juist nu gaan denken in lijn met Spinoza. ‘Dat betekent: niet stilzitten! Weersta onredelijkheid waar jij het niet mee eens bent. Dus als Trump het klimaatverdrag wil verwerpen, ga daar dan juridisch tegen in. Als de belangen van een groep – bijvoorbeeld vrouwen of vluchtelingen – niet erkend worden, kom daar dan voor op. Zorg daarbij altijd dat jij je feiten goed kent. Dat kost soms moeite, maar blijf in jezelf geloven.’
Schuyt spreekt uit ervaring: de stellingen van Spinoza, meetkundig opgesteld en vaak cryptisch, vormden voor hem soms flinke uitdagingen. Maar trouw aan de rede ging hij stapje voor stapje de filosofische berg op, om uit te zoeken wat Spinoza feitelijk bedoelt – en wat wij daar nu nog aan hebben voor onze eigen vrijheid en verantwoordelijkheid. Of hij alles goed heeft geïnterpreteerd weet Schuyt niet zeker. ‘Misschien ben ik af en toe een verkeerd zijpad ingeslagen, maar deze tocht was zeer de moeite waard. Ik kan het iedereen aanraden.’