Iemand op wie je altijd kunt rekenen

‘Wat betekent vriendschap voor u?’, vroeg onderzoekster Claire Bidart aan een grote groep mensen. Hun antwoorden kwamen opvallend met elkaar overeen: een vriend, vonden ze, is ‘iemand die je kunt vertrouwen’. Aan vrienden kun je alles vertellen, ze zullen nooit misbruik van je maken als je je kwetsbaar opstelt. De echte vriend, weet je, zal je geheimen bewaren. Je rekent er ook op dat hij geen overhaast oordeel geeft over wat je hem vertelt. Zelfs met de moeilijkste en vreemdste verhalen kun je terecht bij een vriend.
Terecht kunnen bij vriend, daar gaat het om. En daar zijn geen vaste uren voor te geven: vriendschap kent geen kantoortijden. Je moet altíjd kunnen rekenen op een begripvolle ontvangst, juist ook op onverwachte momenten en in een moeilijke situatie. Bij verdriet bijvoorbeeld: ‘Na mijn scheiding kon ik tijdelijk terecht bij mijn beste vriendin’, zei iemand. Deze vrouw woonde heel klein, maar ze bood haar vriendin toch aan om tijdelijk bij haar te logeren. Veel ondervraagden noemden die moeilijke omstandigheden zelfs een test om de echte vrienden te scheiden van de onechte: ‘Toen werd pas duidelijk wie mijn echte vrienden zijn’.

7,5 uur per week
Zeker in deze tijd hebben we een grote behoefte aan echte vrienden. Want de wereld is sterk veranderd, constateert de Poolse denker Zygmunt Bauman. We wisselen steeds vaker van baan, we scheiden, relaties duren korter en zijn onzekerder. Het kost ons moeite ons vertrouwen in die wereld te bewaren. ‘Ook op de werkvloer’, zegt Bauman, ‘heerst wantrouwen’. Van vriendschap verwachten we volgens Bauman stabiliteit in de onoverzichtelijke en voor veelal onbetrouwbare wereld. ‘In het turbulente water van de vloeibare moderniteit streven we wanhopig naar diepe vriendschappen en kameraadschap’. De band tussen vrienden moet volgens hem de zekerheid en het vertrouwen bieden dat we in de rest van de wereld niet meer vinden. ‘Een helpende hand van een betrouwbare, loyale, trouwe, “tot-de-dood-ons-scheidt”-vriend, een hand die er wanneer nodig altijd zal zijn, dat is een eiland voor schipbreukelingen, een oase in de woestijn. We hebben die hand nodig.’
Juist de relatie waar we zo’n behoefte aan hebben, blijkt onder grote druk te staan: we besteden steeds minder tijd aan sociale contacten, zo blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). In 1975 besteedden we nog zo’n 9,5 uur per week aan sociale contacten buiten het gezin, in 2005 was dat teruggelopen tot ongeveer 7,5 uur per week. En Amerikanen hebben de afgelopen twee decennia aanzienlijk minder vrienden gekregen, dat constateerden sociologen van Duke University en de universiteit van Arizona. Een andere opvallende uitkomst van het Amerikaanse onderzoek is dat het aantal mensen dat niemand heeft om belangrijke zaken mee te bespreken, is verdubbeld. Ook Bauman signaleert dat we weliswaar streven naar vrienden voor het leven, maar dat we in de praktijk leven in een wereld van steeds wisselende netwerken. De westerse mens van nu is volgens Bauman een ‘man zonder bindingen’. Deze ‘man’ kan dankzij zijn onafhankelijkheid kiezen wat hij wil, maar hij aarzelt keuzes te maken die zijn leven vastleggen of sterk beïnvloeden, zoals de keuze voor een hechte vriendschap.

Welke rol speelt vriendschap in onze geïndividualiseerde wereld? Hoe kan deze relatie – de band die we zo belangrijk vinden, maar die tegelijkertijd onder druk staat – het best tot haar recht komen? Filosofie Magazine wijdt er een vriendenspecial aan. Een belangrijk uitgangspunt daarin is dat we bij vriendschap, meer dan bij andere relaties, voor de vraag staan hoe we haar vorm moeten geven. Voor vriendschap gelden immers niet de onuitgesproken regels zoals collega’s die wel hebben. Niet de vaste momenten waarop ze elkaar zien. Niet de duidelijke rol en de vanzelfsprekende activiteiten die daaruit voortvloeien. En ook niet het gedeelde kantoor. Vrienden hebben vaak geen gedeelde plekken waar ze elkaar dagelijks zien. En anders dan geliefden, delen vrienden niet een huis en een bed. Ze hebben geen gemeenschappelijke agenda en ook geen gedeelde doelen en verantwoordelijkheden zoals een huwelijk of kinderen.

Levens op elkaar afstemmen
Wat is vriendschap dan? Hoe kunnen we vormgeven aan een relatie die geen vaste structuur kent? Bedenken we rituelen voor onze vriendschap? Laten we – zoals veel vrienden volgens Bidart proberen te doen – onze levens samen oplopen? Denk aan de vriendinnen die op hetzelfde moment kinderen krijgen. Hun kinderen staan vervolgens op hetzelfde moment voor de schoolkeuze en gaan misschien ook wel tegelijkertijd op zichzelf wonen. Zo stemmen vrienden hun levensritmes op elkaar af.
We proberen in deze special ook andere wezenlijke vragen over vriendschap te beantwoorden. Waarom zijn we met iemand bevriend? Wanneer houdt een vriendschap op? Is het verkeerd om vriendschap op nut of op plezier te baseren? En wat is het verschil tussen liefde en vriendschap? En praktischer: hoe regisseer je je vriendennetwerk?
Filosofie Magazine ging te rade bij de grote vriendschapsdenkers uit de geschiedenis van de filosofie. Bij Aristoteles, Nietzsche en Montaigne staan inspirerende gedachten over vriendschap. Zij maken duidelijk dat vriendschap misschien wel belangrijker is dan liefde. En dat vriendschap geen vaste regels mag kennen, maar dat het talent ervoor wel een kunst is die gecultiveerd kan worden.