Sommige kunstwerken geven je het gevoel nietig te zijn, maar naast dit werk waan je je een reus. De Finse filosoof Martta Heikkila vertelt hoe Meeting Places, te zien op een plein in Helsinki, het tegenovergestelde is van de typische pleinkunst van een held op een sokkel.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In de bergen staan vaak hutjes waar vermoeide wandelaars even kunnen uitrusten of schuilen. De Zweedse kunstenaar Ernst Billgren vergelijkt zijn werk Meeting Places met deze hutjes: ‘Berghutjes zijn ambassadeurs van de cultuur in de natuur, en ik zie Meeting Places als een ambassadeur van de natuur in de stad Helsinki.’
Qua uiterlijk doet Meeting Places nog het meest denken aan een transformatorhuisje, ware het niet dat er allerlei bronzen dieren op bevestigd zijn. In de muren zitten mozaïeken van eenden en een aantal Scandinavische vlaggen. Het huisje staat op een druk, niet erg pittoresk plein in het centrum van Helsinki. Filosoof Martta Heikkila, verbonden aan de Universiteit van Helsinki: ‘Dit werk is een meeting place voor bewoners van de stad, maar het is ook een plek waar verschillende symbolen elkaar ontmoeten.’
Waarom zo’n klein, toch wat knullig huisje als ontmoetingsplek?
‘Dat heeft te maken met nog een andere uitleg van de naam Meeting Places: je “ontmoet” hier het fenomeen ruimte. Toen ik er voor het eerst naast stond, viel dat me al op: ik voelde me ineens zo groot, terwijl ik even daarvoor nog klein was in vergelijking met alle immens hoge gebouwen in dit deel van de stad.
Dat deed me denken aan Heideggers essay “Die Kunst und der Raum” uit 1969. Heidegger zegt dat een gebouw niet alleen in de ruimte is, maar ook ruimte creëert. Hij koppelt het woord “ruimte” aan opruimen, iets wat vooral mensen doen, en waarmee ze zich volgens Heidegger vrijmaken van de wildernis. Waar land is vrijgemaakt kan de mens er huishouden en typisch menselijke dingen als een kunstwerk plaatsen.
Ruimte is daarmee niet alleen iets fysieks, meetbaar in officiële meters. Ruimte impliceert ook een menselijke bepaling van de dingen. Dat zie je bij Meeting Places doordat je als mens switcht van de dwergpositie naast de hoge gebouwen tot de reus naast het miniatuurhuisje. Je ontmoet hier als kijker het fenomeen ruimte zoals dat voor mensen werkt.’
Hoe zit het dan met al die dieren?
‘Ze lijken het geheel levendig te maken, maar als je goed kijkt zitten er verwijzingen naar de dood in. Deels zijn die kunsthistorisch. Zo zie je aan de zijkant mozaïeken van dieren die doen denken aan de hiëroglyfen op Egyptische begraafplaatsen. De figuren hebben geen perspectief en overlappen elkaar nooit. Een andere verwijzing naar de dood is meer cultureel: de zwaan verschijnt in het meest beroemde epos van Finland, de negentiende-eeuwse Kalevala, als een heilig dier. Het verhaal wil dat je direct zou sterven als je het iets zou aandoen.
De verwijzingen naar de dood maken dat je de symbolen hier op een Derridiaanse manier kunt interpreteren. Bij Derrida is elk symbool, elk teken, dood in die zin dat het op zichzelf nergens naar verwijst: de levende gemeenschap bepaalt telkens opnieuw waar tekens aan refereren. De boodschap van dit werk is daarmee dat we niet eens en voor altijd de betekenis van ons culturele erfgoed kunnen vastleggen; die wordt telkens opnieuw bepaald in een ontmoeting tussen oude symbolen en nieuwe generaties. “Ontmoeten” betekent in dit werk dus dat symbolen en tekens uit verschillende culturen en tijden een nieuwe relatie met elkaar aangaan.’
Dat klinkt erg verantwoord. Is dit werk enkel een belichaming van een maatschappelijk ideaal?
‘Nee. Kijk naar de eenden met vlaggen van Finland, Noorwegen, Zweden en Denemarken. Ze lijken op een kinderachtige manier met elkaar te concurreren. Over de Zweedssprekende minderheid in hun land zeggen Finnen vaak dat ze “leven in een eendenvijver”, een klein geprivilegieerd gedeelte van de samenleving, waar iedereen elkaar kent. En de beer, als die voor Rusland staat, staat nogal ver verwijderd van de rest. Het zijn deels serieuze verwijzingen naar internationale verhoudingen, maar de schaal is zo belachelijk klein en de symbolen zijn zo sullig dat het zwaarwichtige en verantwoorde er wel af gaat.
Vaak wordt kunst in de openbare ruimte gebruikt om de macht of glorie van bepaalde mensen of instituten te laten zien. Hier vindt juist een ontmoeting op gelijk niveau plaats tussen toeschouwer en werk. Het is niet zozeer idealistisch als wel luchtig; er wordt geen held vereerd, maar slechts met helden gespeeld.’
Meeting Places
Ernst Billgren
Permanent te zien op Kampintori-plein, Helsinki, Finland
