Het begin van het einde

In eigen land werd De oorsprong van onze politiek onmiddellijk uitgeroepen tot zijn magnum opus. Beschreef Francis Fukuyama in een beroemd geworden essay uit 1989 ‘het einde van de geschiedenis’, in dit vuistdikke boek buigt hij zich over het begin ervan. Hoe komt het, wil hij weten, dat de mensheid op zeker moment instituties bedacht die de onderlinge betrekkingen moesten reguleren? Hoe kon de staat ontstaan?

De Amerikaanse politicoloog en filosoof is, zacht gezegd, niet de eerste die deze vragen tracht te beantwoorden. Toch pakt zijn nieuwe boek buitengewoon prikkelend uit – vooral doordat hij uitstapjes naar andere disciplines niet schuwt. Dankbaar maakt Fukuyama gebruik van bevindingen uit de economie, antropologie en evolutiebiologie. Causale verbanden legt hij zonder schroom bloot, voor vergelijkingen tussen beschavingen en perioden draait hij de hand niet om. In een tijdsgewricht waarin wetenschappers zich doorgaans angstvallig tot hun eigen vakgebied beperken, doet die ambitie weldadig aan.

Het idee voor het boek kwam op toen Fukuyama in 2005 de inleiding verzorgde bij een nieuwe druk van Samuel Huntingtons klassieker Political Order in Changing Societies uit 1968. Dit standaardwerk, bedacht hij, kon wel een opvolger gebruiken, en niet alleen omdat de wereld sindsdien niet heeft stilgestaan. Huntington beschreef ‘een vrij late fase’ in de menselijke geschiedenis waarin instellingen als de staat, partijen, de rechtspraak al bestonden. Maar wil je het politieke heden waarlijk doorgronden, bedacht Fukuyama, dan moet je terug naar de ‘dikwijls onvoorziene, toevallige krachten’ die instituties überhaupt hebben doen ontstaan. Terug naar vijftigduizend jaar geleden.

De mens, zo luidt Fukuyama’s uitgangspunt, is van nature een sociaal wezen. Vanaf het allerprilste begin in de oertijd opereerden wij in ‘op verwantschap gebaseerde sociale groepen’. Als een van de krachtigste drijfveren ziet hij onze drang om familieleden te bevoordelen boven ‘vreemden’. De menselijke geschiedenis is volgens hem één lange zoektocht naar evenwicht tussen deze diepgewortelde neiging tot ‘patrimonialisme’ en de groeiende noodzaak om onpersoonlijker samenwerkingsverbanden aan te gaan.

Overtuigend onderbouwt Fukuyama waarom de liberale democratie – met een capabele staat, een betrouwbare rechtsorde en een systeem van politieke verantwoording – juist in het Westen behoorlijk succesrijk kon zijn. Helaas zijn westerlingen ‘vergeten’ dat die instellingen ook in onze streken niet altijd vanzelfsprekend waren. Dit ‘geschiedkundige geheugenverlies’ tegengaan noemt hij het belangrijkste doel van zijn project.

Even tussendoor… Meer lezen over Fukuyama en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Niet voor niets, betoogt Fukuyama, is de aantrekkingskracht van de democratie wereldwijd zo groot. Die geeft immers ‘iedereen de kans om over zichzelf te heersen, op basis van de wederzijdse erkenning van de waardigheid en rechten van zijn medemens’. Zo belooft ze ‘in de context van grote en complexe samenlevingen iets te herstellen van wat er in de oorspronkelijke overgang naar de staat verloren was gegaan’. Maar, waarschuwt hij, ware democratie kan pas slagen na ‘een lang, kostbaar en ingewikkeld proces van institutionele opbouw’ – een observatie die behartigenswaardig én actueel blijft.

De oorsprong van onze politiek behandelt de geschiedenis van de mensheid tot aan de Franse en Amerikaanse Revolutie. In het vervolgdeel komen de eeuwen daarna aan bod. De publicatie daarvan is een gebeurtenis om nu al naar uit te zien.

De oorsprong van onze politiek. Van de prehistorie tot de Verlichting
Francis Fukuyama
vert. Robert Vernooy
Contact
576 blz.
€ 22,99