‘We moeten heel goed luisteren naar de reactie van de ander om te proberen onze perceptie te corrigeren’
Ik hoorde iemand eens zeggen dat psychotherapie in de kern gaat om beter leren lief te hebben. Het is waar, maar nog net iets meer een gift aan iemand die uit het lood geslagen is van angst of zo somber is dat ze haar bed niet uitkomt.
Een patiënt, een vrouw van eind dertig met een baan bij een gerenommeerd advocatenkantoor, leidt een dubbelleven sinds haar vriend het een paar jaar geleden heeft uitgemaakt. Ze functioneert goed op haar werk, maar in haar privéleven is alles rudimentair aanwezig – ze leeft als een student met een goed salaris. Dat salaris besteedt ze aan nutteloze aankopen, waardoor ze ook financieel als student leeft: een kamer in plaats van een woning, elke avond studentenprak, geen geld voor de sportschool, een film of het theater. Haar vriendschappen laat ze verwateren, ze is gestopt met daten. Als haar leven een auto was, dan stak ze elke nacht haar eigen banden lek.
Het is opvallend hoezeer ze geplaagd wordt door een geïdealiseerd zelfbeeld van een slimme, knappe en geliefde vrouw. Daarachter schuilt een gevoel van leegte, het gevoel niemand te zijn, overbodig en waardeloos. Het geïdealiseerde beeld is flinterdun, ze moet het met man en macht in stand houden en dat doet ze door de realiteit, vol potentiële teleurstellingen en mislukkingen, buiten de deur te houden.
Zenboeddhist Thich Nhat Hanh zegt dat mensen vooral lijden aan een verkeerde perceptie. Zijn oplossing is even simpel als diepzinnig: ‘We moeten heel goed luisteren naar de reactie van de ander om hem of haar echt te begrijpen en te proberen onze perceptie te corrigeren. Hierdoor kunnen we ontdekken dat we zelf het slachtoffer zijn geworden van onze verkeerde percepties. Hoogstwaarschijnlijk is de ander ook slachtoffer geworden van verkeerde percepties.’
Een variant van zo’n vertekende waarneming is een geïdealiseerd zelfbeeld, zoals bij mijn patiënt, dat vaak een reactie is op relationele teleurstellingen – een afwezige ouder of een ouder die vooral met zichzelf bezig is en voor wie het kind een soort verlengstuk is, in plaats van een zelfstandig individu. Zo’n ideaalbeeld dient het idee te bestendigen dat iemand niet geraakt – opnieuw teleurgesteld – kan worden en dat die niemand nodig heeft.
Volgens psychoanalyticus Erich Fromm is de belangrijkste voorwaarde voor liefde dat iemand zijn of haar narcisme overwint. Iemand moet afstand kunnen nemen van de positie waarbij alleen dat wat in zichzelf bestaat als werkelijk wordt ervaren, terwijl de verschijnselen in de buitenwereld geen realiteit op zichzelf lijken te hebben, maar alleen worden ervaren vanuit het perspectief van nut of dreiging. Narcisme houdt in dat je niet los kunt komen van je eigen perspectief. Zo beschouwd zijn we allemaal in meer of mindere mate narcistisch.
Het idee van Thich Nhat Hanh lijkt misschien van weinig betekenis voor mijn patiënt, die relaties uit de weg gaat en zich heeft verschanst in haar bolwerk van schijnbare emotionele zelfvoorzienigheid. Ze laat zich er juist op voorstaan zich weinig van het oordeel van anderen aan te trekken, dus ook niet van verkeerde percepties.
Maar aangezien haar gedrag gestuurd lijkt te worden door een grote misvatting – dat niemand wezenlijk in haar geïnteresseerd is – zal het aangaan van relaties haar helpen om het tegendeel te ervaren. De ware proeve zal echter zijn om interesse in een ander te tonen, iemand echt te zien zonder zich constant af te vragen wat die persoon in haar ziet.
De gevalsbeschrijvingen uit deze rubriek zijn nooit herleidbaar tot een bestaande patiënt of oud-patiënt.
