Elke Wiss: ‘Helderder denken betekent vrijer leven’

Hoe weet je dat je aan het denken bent? Over deze vraag hoeft praktisch filosoof, schrijver en theatermaker Elke Wiss niet lang na te denken. ‘Denken is een fysieke sensatie,’ zegt ze. ‘Ik voel me altijd prettig licht in mijn lijf als ik denk. Mijn leermeester, de Franse filosoof Oscar Brenifier, zegt: denken is een vreugdevolle bezigheid. Dat betekent natuurlijk niet dat de onderwerpen waarover je denkt altijd leuk zijn. Soms zijn ze dat helemaal niet. Maar het denken zelf is creatief, lenig, speels, vindingrijk.’

Tenminste, als je echt denkt. Volgens Wiss dénken we namelijk vaak dat we denken. In werkelijkheid doen we iets anders, namelijk ‘breinsurfen’. Reflecteren, associëren, fantaseren, piekeren of mijmeren: het speelt zich allemaal af in onze bovenkamer, maar denken is het niet per se. En het helpt ons meestal ook niet verder. ‘Als je breinsurft laat je je willekeurig meevoeren door de wind die waait,’ zegt Wiss. ‘Je blijft op dezelfde rotonde rijden, want je bevestigt en herhaalt je gedachten, aannames en overtuigingen. Zelfonderzoek is de wens om wijzer te worden over je denken en daar heb je een filosofische, vragende houding voor nodig.’

In haar nieuwste boek Even tussen mij en mij. Hoe je je eigen denken onderzoekt reikt Wiss daar gereedschappen voor aan. Ze spoort aan om je eigen denken onder de loep te nemen, om zo een beter begrip te krijgen van de overtuigingen die je gedrag sturen en aannames die je leven vormen zonder dat je ze zelf hebt gekozen. Helder denken helpt volgens Wiss om keuzes te kunnen maken die bij je passen en dus om een meer vervuld en vrijer leven te leiden.

Waar Wiss zich in haar eerdere boeken, zoals de bestseller Socrates op sneakers, vooral richt op betere gesprekken, heb je in dit boek in principe niemand nodig behalve jezelf. Er is maar één enkel middel/ voel uzelf aan de tand, is dan ook de toepasselijke dichtregel van Rainer Maria Rilke op de eerste pagina.

Maar om goed te kunnen denken hebben we de ander toch juist nodig?
‘Tijdens het schrijven van dit boek heb ik met die vraag geworsteld. Uiteindelijk is het antwoord: ja, we hebben de ander wel nodig om goed te kunnen denken. Ik vergelijk denken weleens met fysieke training. Tot op zekere hoogte kun je dat alleen doen. Maar je wil natuurlijk je doelen verbeteren. En dan is het goed om daar een trainer bij te hebben die net iets verder is dan jij. Dat geldt ook voor denken: samen bereiken we meer dan alleen.

Toch vind ik dat we ons eigen denken te weinig onderzoeken. Een veelvoorkomende denkfout is dat we de ander voor ál ons denken nodig hebben. Het is een excuus om er niet aan te beginnen. Daarom vind ik het citaat van Rilke ook zo treffend: je moet jezelf bij de kladden grijpen en delen van jezelf onder ogen komen die je liever niet ziet. Dat is confronterend en het kost tijd en energie. Bovendien hebben we de vaardigheden niet aangereikt gekregen om aan zelfonderzoek te doen.’

Over wat voor soort denken gaat dit boek?
‘Over een traag denken, dat methodisch en analytisch is. Je weet waarover je wil nadenken. Je gebruikt gereedschappen om dieper in te gaan op een gedachte, veronderstelling, vraag of idee. En dit denken heeft een uitkomst: een nieuwe vraag, een argument, suggestie of hypothese.

Stel je de volgende situatie voor. Je hebt een goedbetaalde baan waar je niet gelukkig van wordt. Als je niet bereid bent om over je situatie na te denken, zul je merken dat je steeds dezelfde gesprekken hebt, en dat de meeste zinnen beginnen met “Ja, maar”. In plaats daarvan kun je ook een oefening doen met veronderstellingen: schrijf een vraag op die je bezighoudt over dit onderwerp en kijk daarna wat je onbewust aanneemt. Bijvoorbeeld: waarom raak ik zo in paniek bij het idee minder salaris te hebben? Als je die vraag analytisch te lijf gaat, kom je veronderstellingen op het spoor, zoals: paniek is slecht. Teruggaan in salaris is onwenselijk en gaat samen met paniek. Hé, ik gebruik het woord “paniek”, waarom is dat eigenlijk?

Op die manier ga je methodisch met zo’n vraagstuk aan de slag. Ik weet zeker dat je uiteindelijk op een angst of zorg stuit waarvan je ergens wel weet dat je die hebt, maar die je nog nooit in heldere taal hebt gegoten.’

U zegt dat denken traag verloopt. Maar in uw boek bespreekt u het voorbeeld van piloten die in een fractie van een seconde een beslissing moeten nemen. Spreekt dat elkaar niet tegen?
‘In een ideale situatie heb je het denkwerk al gedaan als het erop aankomt. Je traint je lichaam zodat je weg kunt komen op het moment dat er een bus op je afkomt. Op dat moment ga je niet nog eens je push-ups oefenen. Zo is het ook met denken. Als ik niet eerst leer vertragen om na te denken over de vraag wie ik wil zijn en welke waarden ik koester, kan ik ook niet versnellen op het moment dat ik daarnaar moet handelen.’

Wat weerhoudt ons ervan om ons eigen denken te onderzoeken?
‘Als je eraan begint, dan moet je deuren openen in je hoofd die je wellicht liever gesloten houdt. Misschien ben je bang voor wat je dan tegenkomt. Je kunt dan niet meer doen alsof je van niets weet.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Wat brengt zelfonderzoek?
‘Denken helpt je om door het leven te navigeren. De schrijver Elizabeth Gilbert muntte de term earth school, waarmee ze doelt op het gegeven dat je voortdurend nieuwe dingen kunt leren over jezelf, de ander en het leven als geheel. Op die manier kun je groeien. Maar Gilbert zegt ook: het curriculum op earth school is behoorlijk pittig en we hebben weinig gereedschappen gekregen. Er zijn wel allerlei mogelijkheden om gereedschappen te vinden, bijvoorbeeld meditatie en mindfulness. Wat ik daaraan wil toevoegen is gereedschap om levensvragen uit te vogelen. Wat staat jou in dit leven te doen? Je kunt daarvoor niet varen op de antwoorden van ouders, docenten of leermeesters.

Op sociaal niveau helpt denken ons om onderling helderder en scherper te communiceren. En op maatschappelijk niveau helpt het ons om andere gesprekken te voeren, zin van onzin te kunnen onderscheiden, door politieke bullshit heen te prikken en zorgvuldiger te kiezen – op wie we stemmen bijvoorbeeld. Bovendien stelt goed denken ons in staat om een taal te vinden voor waarom we kiezen wat we kiezen. Daardoor hoeven we ons minder te laten leiden door de onderbuik en door roeptoeterij.’

U schrijft: aan de slag gaan met je eigen denken verandert je houding ten opzichte van de wereld. Kunt u dat uitleggen?
‘Je leert om je minder te identificeren met je eigen ellende. Want om aan zelfonderzoek te kunnen doen, moet je afstand kunnen nemen. De titel van mijn boek, Even tussen mij en mij, suggereert dat je jezelf als het ware kunt opsplitsen. Wat ik zelf heb ervaren en ook zie gebeuren bij anderen die hiermee aan de slag gaan, is dat je er een lichtheid bij cadeau krijgt. Als je je minder identificeert met je eigen ellende, zul je er ook minder door overspoeld raken. Dat zorgt voor rust, relativering en een twinkeling in de ogen. Ik houd van het gedicht “Leven voor de vuist weg” van de Poolse dichteres Wisława Szymborska. In mijn eigen woorden zegt ze: je bent hier maar heel kort, je kunt niet repeteren voor het leven, het is gelijk “voor het echie”. Dus wees zorgvuldig in wat je zegt en doet, je moet je eigen leven scheppen.

Vorige week kreeg ik een appje dat de vrachtwagen die met exemplaren van mijn nieuwe boek onderweg was naar mijn huis, vlak voor zijn bestemming weer was omgekeerd. Dat is op zich niet vreemd, want we wonen aan het einde van een lang zandpad en het had flink geregend. Ik kan me hier heel druk om maken, dacht ik toen, of bedenken: ach gossie, morgen doen we nog een poging. Hoe meer ik me kan onthechten, hoe lichter het leven wordt. Maar soms is dat ook een lastige opdracht. Volgende week is de boekpresentatie en ik kreeg vanochtend wat afzeggingen binnen. Daar baal ik dan toch van. Ja, dan is al die onthechting even ver te zoeken.’

Wat is het verschil tussen onthechting en onverschilligheid?
‘Nou, een gebeurtenis mag je natuurlijk best raken. Als je je onverschillig opstelt laat je dat niet toe. Dan voel je niet wat er wel gevoeld moet worden. Onthechting is eerder een vorm van betrokken onderzoek: je neemt afstand om beter te kunnen kijken, scherper te kunnen denken en vrijer te kunnen kiezen hoe je reageert. Je registreert dat iets je raakt en vraagt je af wat erachter ligt. Welke gedachte of veronderstelling heb ik bijvoorbeeld over afspraken maken en vriendschap? Wat zegt het dat de ene afzegging mij niets uitmaakt en de andere mij echt raakt? Dit zijn allemaal ingangen voor zelfonderzoek. Daar kun je vervolgens gereedschappen bij pakken.’

Welke gereedschappen zijn dat?
‘Denken is een ambacht waar je beter en sneller in wordt naarmate je het vaker doet. Je komt een eind met gereedschappen zoals begripsonderzoek, conceptualiseren en veronderstellingen onderzoeken. Als je daarna je denken wilt verstevigen, helpt het om je te verdiepen in redeneren, problematiseren en argumenteren. Als je tenslotte je denken helemaal wil opschudden, kun je je oefenen in creatief denken, bijvoorbeeld door gedachte-experimenten en tegendenken. Een leuk denk-experiment is de ‘pre-mortem’: wat nou als iets grandioos mislukt? Je zult merken dat met dit denk-experiment de druk vervalt om positief te blijven. Je bent in staat om valkuilen of schaduwkanten te benoemen.’

Wat ook van belang is, stelt u, is om voorlopigheid te omarmen.
‘We hebben in onze maatschappij bedacht dat voortschrijdend inzicht niet bestaat. Ergens op terugkomen is uit den boze, je moet het allemaal meteen zeker weten. Als volwassenen zitten we vast in die kramp. Bij kinderen werkt dat anders. Die zeggen iets, horen vervolgens een ander aan en stellen hun oordeel bij. Dat is prachtig. Ik pleit ervoor om vaker te zeggen: zoals de kaarten er nu bij liggen denk ik dat het zo en zo zit, maar vraag het me over twee jaar nog eens en misschien denk ik er anders over.’

Even tussen mij en mij. Hoe je je eigen denken kunt onderzoeken
Elke Wiss
Ambo Anthos
328 blz.
€ 24,99