De Brits-Indiase schrijver en journalist Pankaj Mishra over onze grootste fouten en de arrogantie van de mens. ‘Een van de gevaarlijkste dingen om te doen is vanuit jouw unieke situatie tot universele oplossingen komen.’
Wat kan ik weten?
‘De enige bron van kennis die we hebben is de realiteit van onze eigen drijfveren. Daarom is de mens het onderwerp van mijn boek en ga ik niet uit van historische of sociologische abstracties over zoiets als klassen, politieke bewegingen of naties. Ik beschrijf de mens vanuit zijn gespletenheid, want onze verlangens zijn niet consistent. Dat komt vooral doordat we geneigd zijn elkaars verlangens te imiteren. Ik wil wat jij wilt en jij wilt weer wat iemand anders wil. Dat creëert allerlei driehoeksverhoudingen. En die worden hoe langer hoe ingewikkelder in deze tijd van kapitalisme en internet, waardoor we op mondiale schaal elkaars verlangens kunnen imiteren. Ooit waren er maatschappelijke structuren, zoals het christendom, die onze verlangens in toom probeerden te houden; nu worden we door het dominante economische systeem juist aangemoedigd om die verlangens bot te vieren. Daardoor zijn mensen in een voortdurende competitie met elkaar verwikkeld.
Een kleine elite draagt uit dat het huidige dominante systeem het beste is en tot vrijheid en geluk voor iedereen zal leiden. Maar deze elite beseft niet dat de eigen bevoorrechte positie vooral voortkomt uit toevallige historische voordelen. Na ongelooflijk veel geweld en instabiliteit brachten ze wat we nu de liberale democratie in Europa noemen. Voor het Westen is het misschien een succesverhaal, maar kunnen we van dat succesverhaal duidelijke lessen leren die toepasbaar zijn op andere delen van de wereld? Waarschijnlijk niet. Het is een unieke, onherhaalbare ervaring geweest. Een van de gevaarlijkste dingen om te doen is vanuit jouw unieke situatie tot universele oplossingen komen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Neem het huidige idee van vrijheid. Dat is ontstaan in de negentiende eeuw. Het was een poging om af te komen van de dwingende structuren van tradities, van kerk en monarchie. Maar wat gebeurt er als mensen zichzelf daarvan vrijmaken? Hoe komen die individuen samen, wat vormt dan nog een samenleving? Het geloof in de vooruitgang? We namen een gok toen we die oudere structuren verlieten en begonnen aan het avontuur van individuele vrijheid. We gingen ervan uit dat de sociale en economische condities zouden verbeteren. Dat deden ze ook. Maar vooruitgang loopt nooit in één richting. Het is altijd ook teruggang. We zijn erdoor verwikkeld geraakt in een mondiale strijd met elkaar om de bevrediging van onze verlangens, die ook nog eens desastreus is voor het milieu. We hebben op het verkeerde paard gewed.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Beeld: Hollandse Hoogte
Wat moet ik doen?
‘Je kunt niet zomaar van je verlangens afkomen, maar je kunt ze wel onderzoeken om er beter mee om te kunnen gaan. Ik probeer in al mijn werk mijn eigen uitgangspunten als intellectueel kritisch te bevragen. De intellectueel ziet zichzelf al snel als iemand die bevrijd is door de wetenschappelijke kennis en technocratische expertise die hij heeft opgebouwd. Ik probeer die intellectueel eerder te zien als een problematisch figuur, die vaak gelinkt is aan machtige instituten. Juist de intellectueel loopt het gevaar om van die universele oplossingen te bedenken. Ik beschrijf geen oplossingen.’
Wat mag ik hopen?
‘Ik hoop dat we de mens zullen onttronen, dat we het menselijke individu niet langer zullen zien als heer en meester van het universum. Het is dus een anti-humanistische hoop. Het humanisme is arrogant. Denk aan de enorme schade die deze zogenaamde heer en meester de natuur heeft aangedaan en die op hemzelf terugslaat omdat hij uiteraard gewoon onderdeel is van die natuur. Op een persoonlijk vlak betekent het dat je veel bescheidener moet zijn ten aanzien van je ambities en verlangens. Compassie kan niet worden gescheiden van die bescheidenheid: door compassie te voelen met het zwakke wezen dat je zelf bent, met al je tegenstrijdige verlangens en het lijden dat daaruit voortkomt, kun je leren andere wezens ook te zien als zwak en lijdend, en met ze mee te voelen. Er is namelijk geen wezenlijk verschil. Ik denk dan ook dat we onze grootste fout maakten toen we ons als menselijke soort apart zetten van de rest. Op het moment dat we een fundamenteel onderscheid maakten tussen de denkende mens en alle andere zijnden, die niet konden denken, was het hek van de dam en bedachten we het ene na het andere onderscheid. Dat kon alleen maar escaleren.’
Wat is de mens?
‘De mens is een bundel van verlangens en driften, die voortdurend onderhevig zijn aan verandering. De mens is meer een soort flow dan een essentie.’
