Denklab: hoe denk je helder na?

‘Waarom zouden wij een filosoof inhuren?’ wordt mij vaak gevraagd. ‘Omdat een filosoof je kan helpen nadenken,’ antwoord ik. Vaak volgt dan de reactie: ‘Wij kunnen al goed nadenken. En we hebben geen tijd voor abstract gepraat.’ Waarop ik reageer: ‘Ja, dat is nu juist het probleem, dat je dat denkt.’

Meestal is dat prikkelend genoeg om een gesprekje uit te lokken: ‘Hoezo? Wat is dan het probleem?’ Ik steek vervolgens een verhaaltje af in de trant van: tijd is prioriteit. Als het belangrijk is, is er altijd tijd voor. Het probleem is niet dat er geen tijd is, maar dat de meeste mensen niet weten hoe ze moeten nadenken over wat belangrijk is. Wat hun leidende ideeën zijn of hun richtinggevende visie, de waarden en doelen waar het hun eigenlijk om gaat, dat kunnen ze in hun eentje niet helder krijgen. En evenmin kunnen ze er een zinnig gesprek met anderen over voeren. Er komen namelijk allerlei grote begrippen bij kijken: kwaliteit, rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid, gelijkheid, goed leven, noem maar op. Het gesprek daarover ontaardt snel in discussie en controverse, of het verzandt in abstractie en algemene verwarring. En dat levert nooit iets op, behalve wrevel en frustratie.

Dit is de eerste stap, duidelijk maken wat het echte probleem is: het onvermogen om na te denken over wat belangrijk is. De tweede stap is uitleggen wat de consequenties zijn als je dat verwaarloost. Dan verandert namelijk wat professionals beschouwen als hun beroepseer – hun vak, hun specifieke bekwaamheid, de kern van hun werk – in beroepszeer. Ze krijgen het gevoel dat er wel eindeloos over organisatorische kwesties wordt gepraat, maar dat er nooit tijd is om het te hebben over wat zij echt belangrijk vinden. Dat doet zeer. Ze hebben behoefte aan een cultuur van reflectie, in plaats van al dat vergaderen. De vraag is alleen: hoe krijg je die voor elkaar? Hoe doe je dat?

De derde stap is dan een inkoppertje: daar heb je iemand voor nodig die de kunst van de dialoog verstaat, de dialectiek. Iemand die niet terugschrikt voor onderzoek van grote begrippen. Die in staat is het gesprek concreet te houden. Die discussie en debat weet te voorkomen, ook als er grote hitte ontstaat. Die je de taal en de vaardigheden van gezamenlijke reflectie bijbrengt. Die je laat ervaren hoe inspirerend zo’n onderzoek kan zijn. Een soort Socrates, een filosoof op de markt.

Er zijn filosofen die onderzoek doen aan de universiteit, er zijn filosofen die optreden in de media en op podia, maar er zijn ook praktische filosofen. Zij zijn de ambachtslieden van de filosofie. Het is een heel ander slag dan de academische en publieksfilosofen. Hoe komt het dat zij veel minder bekend zijn? Is het omdat zij, de ambachtelijke filosofen, minder aan grootspraak doen? Of omdat ze dat­gene wat ze zeggen ook in de praktijk moeten laten zien?