Je kunt op het internet mooie plaatjes, grappige filmpjes of unieke tweets kopen waar iets wonderlijks mee is: als je ze eenmaal bezit, is de wereld eigenlijk niet veranderd. Iedereen kan nog steeds dat plaatje downloaden, dat filmpje bekijken of die tweet lezen. Het enige wat je koopt, is de status dat je de eigenaar bent.
Je krijgt een digitaal certificaat, een zogeheten non-fungible token. Een NFT. Er is een levendige handel in NFT’s en op veilingen kunnen ze miljoenen opbrengen. Een beroemd voorbeeld is de allereerste tweet van Twitteroprichter Jack Dorsey. Die tweet werd geveild voor bijna drie miljoen dollar, terwijl je hem nog steeds kan lezen en retweeten. Er is niets gebeurd, behalve dit: iemand anders dan Dorsey is nu de trotse eigenaar.
Een NFT kan gekoppeld zijn aan alles wat je in een digitaal museum zou zetten: internetkunst, oude plaatjes, nieuwe creaties – alles. Je kunt alleen geen toegang heffen voor het museum en je kunt er ook niets stelen. Iedereen kan er in principe bij.
Het enige wat je koopt met een NFT, is de status dat jij de eigenaar bent
In beschouwingen over NFT’s zijn er grofweg twee stromingen. De ene spreekt van krankzinnige windhandel en wentelt zich in leedvermaak zodra beroemde NFT’s hun waarde verliezen. Die allereerste tweet? Toen de eigenaar hem wilde doorverkopen, kwam het hoogste bod niet boven de vijftienduizend dollar uit. De miljoenen waren verdampt.
De andere stroming ziet NFT’s als serieuze investeringen in digitaal erfgoed. Ze kunnen op termijn meer waard worden, is de bewering. Je loopt wel een risico, maar dat is in de gewone kunst- en antiekhandel niet anders.
Het zijn in wezen morele beschouwingen. De moralisten zeggen dat je niet mee moet doen of ze zeggen juist dat je nú moet instappen. Maar je kunt de moraal ook tussen haakjes zetten en vragen wat een NFT nu eigenlijk verandert. Wat gebeurt er als digitale kunst een eigenaar krijgt? Dat is de blik van de esthetica.
Unieke aura
Laten we, om die vraag te beantwoorden, teruggaan naar gewone, niet-digitale kunst. Die kun je niet zomaar vermenigvuldigen of doorsturen. Je kunt misschien een poster van de Mona Lisa ophangen in een lijstje van de Hema, maar dan heb je toch iets anders dan het originele schilderij dat in het Louvre hangt. Ook als je het laat naschilderen en een mooiere lijst koopt, blijft er iets ontbreken. De reproductie mist een zekere uitstraling. Je voelt dat Leonardo da Vinci het niet zelf heeft gemaakt.
Zelfs een perfecte vervalsing zou, eenmaal ontmaskerd, weinig meer waard zijn. Er is niets aan veranderd, en toch is het werk opeens zijn je-ne-sais-quoi kwijt. Leonardo da Vinci heeft het niet geschilderd.
Meer lezen over de betekenis van kunst? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Reproduceerbare kunst tast het ‘hier en nu’ van het kunstwerk aan, schreef de Duitse filosoof Walter Benjamin in zijn essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid (1936). In het tijdperk van film, fotografie en massamedia verdwijnt volgens hem de ‘aura’ van het kunstwerk. Het bijzondere. Het unieke.
In zekere zin kon je kunst altijd al reproduceren. Je kon een tekening overtrekken, afgietsels van beeldhouwwerken maken of een houtsnede gebruiken, om van de boekdrukkunst maar te zwijgen. Maar Benjamin begreep dat fotografie en film een nieuw tijdperk inluidden.
Zelfs de komst van het internet voorspelde hij, via een citaat van de dichter Paul Valérie. Zoals water, gas en elektriciteit zomaar onze woningen binnenkomen, ‘zo zullen wij worden voorzien van beelden of opeenvolgende geluiden, die na een lichte aanraking – haast een teken – verschijnen en ons weer verlaten.’ Klikken en swipen zijn inderdaad lichte aanrakingen. Benjamins voorspelling is uitgekomen.
Van Gogh had ook tegenover dit doek gestaan, maar dan met penseel in de hand
Maar heeft hij gelijk dat kunst daardoor haar aura verliest? Sommige kunst misschien wel. Niemand zal de wereld overreizen om ergens in een museum zijn favoriete filmpje te bekijken dat je overal ter wereld op YouTube kunt zien. Maar toeristen komen nog altijd met drommen naar het Rijksmuseum voor De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn.
Ik ben er ook gevoelig voor. Ik stond dit voorjaar in het Kröller-Müller Museum tegenover een schilderij van cipressen dat Vincent van Gogh had geschilderd en opeens drong het tot me door dat hijzelf ook tegenover dat doek heeft gestaan, ongeveer op dezelfde afstand als ik, maar dan met een penseel in zijn handen. Zonder hem zou het er nooit geweest zijn; wat een geluk dat hij gewoon maar bleef schilderen.
Mensen hebben kennelijk behoefte aan de aura van de kunst en dat is in de virtuele wereld niet anders, ook al kunnen ze daar vrijelijk alle mogelijke kunst met elkaar delen. De gedachte achter NFT’s lijkt te zijn: als je geen aura hebt, dan moet je maar een aura maken. Digitale kunst is niet ‘uniek’, want je kunt er eindeloos kopieën van maken. Maar de NFT die erbij hoort is wél uniek.
Dat zag Benjamin niet aankomen. Misschien had hij iets anders aan zijn hoofd. Hij had vooral oog voor de strijd tussen communisme en fascisme, waarin film, fotografie en massamedia een rol zouden spelen. Het fascisme zou de politiek esthetiseren, wat bijvoorbeeld zou uitmonden in de verheerlijking van oorlog. Het communisme zou dezelfde media gebruiken voor de politisering van de kunst, om de toeschouwers klaar te maken voor de revolutie. Over het kapitalisme sprak Benjamin slechts zijdelings, maar dat is het politieke systeem waarin NFT’s floreren. En ook het systeem waarin kunstenaars hun werk maken.
Opgeslokt door het kapitalisme
Ooit leefde de hoop dat het internet allerlei idealen zou verwezenlijken. Kennis en nieuws voor iedereen. Kunst voor iedereen. Dat ideaal werd al vrij snel vervormd tot ‘rijkdom voor iedereen’. Op het internet zou winkelen goedkoper worden, de consument had meer te kiezen en ondernemers konden makkelijk een eigen webshop beginnen.
Zo reageert het kapitalisme: het slokt idealen op en verandert die in versies van zichzelf. Het internet kan ons verbinden, maar sociale media zijn in handen van grote bedrijven. Het internet kan ons alle informatie van de wereld bieden, maar staat ook vol reclame, propaganda en porno. Zelfs de revolutie, waar de communisten zo naar uitkeken, is opgeslokt door het kapitalisme en heet nu disruptie: Uber gooit de taxiwereld overhoop, Netflix de televisiewereld, Spotify de muziekwereld, enzovoort.
Op het internet staan mooie, lieve, grappige, schokkende en prachtige dingen. Plaatjes, memes, kunstwerken. Jouw plaatje is mijn plaatje, als ik het selecteer en kopieer. De internetpioniers hadden weinig waardering voor copyright.
Maar het internet is goeddeels veroverd door de kapitalisten. Het enige wat ze nog niet in bezit hadden, waren de kunstwerkjes zelf, want niemand had die in eigendom. Hier komen we terug bij de vraag die NFT’s opwerpen: Wat doet het met zulke kunst als er toch een eigenaar is?
Het kapitalisme slokt idealen op en verandert die in versies van zichzelf
Je kunt NFT’s beschouwen als een zoveelste voorbeeld van het kapitalisme dat de kunst op de knieën dwingt. Het kapitalisme verspreidt middels NFT’s het idee van eigenaarschap en rijkdom in een absurde vorm, alsof de rijken zeggen: zelfs als het gratis is kan ik het nog bezitten.
Maar je zou de verkoop van NFT’s ook kunnen zien als onderdeel van de kunst. De tekenaar die zichzelf Beeple noemt, heeft een NFT van zijn virtuele werk verkocht voor 69 miljoen dollar. Dat is een financiële performance. Je kunt het zien als kapitalisme, maar ook als kritiek op het kapitalisme.
Kunst stelt vragen waarvoor het uur nog niet is aangebroken dat je ze kunt beantwoorden, schreef Benjamin.
De verkoop van NFT’s roept ook vragen op over ‘gewone’ kunst. Hoe tastbaar is die kunst in het museum eigenlijk? We zien een duur schilderij, maar wat maakt het kunst? Wat geeft het een aura? We kunnen het doek, de verf en de lijst verhandelen, maar kunst is meer dan de materiaalkosten en het uurloon. Ooit hebben ze een stuk van De Nachtwacht afgezaagd omdat het anders niet goed in de kamer paste. Toen had het schilderij nog niet dezelfde aura als nu.
Wat kunst tot kunst maakt, ligt niet in de materiële wereld en het is dus niet vreemd dat virtuele kunst dit op de spits drijft middels die vreemde handel in eigendomscertificaten. NFT’s zijn een vorm van financiële performance art, met hun succes als het verbluffende kenmerk dat er zowel kunst als handel van maakt.
Meer lezen over schoonheid? Bestel nu de speciale uitgave Te mooi om waar te zijn.
