De mens als toneelspeler

Dit experiment vraagt daarmee om nieuwe reflectie op wat het zelf nu eigenlijk is. Wij krijgen met de paplepel ingegoten dat ieder van ons een zelf heeft (of is). Zo spreken we elkaar aan, zo behandelen we elkaar. We gaan op cursus om het te vinden en te ontwikkelen. Het verliezen van een zelf is wat we eventueel betreuren als we denken aan onze dood. En toch zijn we kennelijk bereid om dat zelf al na luttele seconden ergens buiten ons eigen lichaam te plaatsen.

Voor sommigen is het zelf een geseculariseerde versie van het christelijke idee van een onsterfelijke, onveranderlijke ziel. Zij zullen naar aanleiding van de illusie van de rubberen hand moeten verklaren hoe zo’n zelf dat het lichaam bezielt al bij leven buiten het lichaam kan treden – en wat op zo’n moment dan de status van het lichaam is. Persoonlijk geloof ik niet in een onsterfelijke ziel; ik denk dat mensen een product zijn van de evolutie. De vraag die dan rijst: waarom is er eigenlijk een besef van een zelf ontstaan in levende wezens? Hoe moet je dat zelf begrijpen, en wat kan het evolutionaire nut ervan zijn?

Het gebruikelijke antwoord in de filosofie van de biologie gaat ongeveer als volgt: het zelf is een beeld dat een organisme voor zichzelf opstelt om dat organisme een gevoel van eenheid te geven. Dat heeft praktisch nut. Als een dier ‘zichzelf’ niet zou ervaren, zou het zomaar aan zijn eigen lichaam kunnen gaan knabbelen als het honger heeft. Een lichaam dat zichzelf begrijpt als een eenheid kan zichzelf bovendien los zien van de omgeving. Het kan nadenken over wat het wil bereiken in die wereld buiten het eigen lichaam.

Vanuit dezelfde denktrant verklaren neurofilosofen het bewustzijn. Heel wat handelingen verrichten dieren routineus, zonder veel nadenken, stellen ze. Maar om een complex doel te bereiken moet je ongelijksoortige informatie met elkaar combineren. Alleen dan kun je een tactiek of route bedenken die verder gaat dan ingesleten gewoontes. Dat vergt zoveel tijd en hersenenergie dat je je op zo’n moment bewust wordt van die hersenactiviteit. Opeens gaat binnen het licht aan.

Dat licht vanbinnen is een geweldig fenomeen, maar uniek voor mensen is het niet. Ook andere dieren hebben een beeld van hun omgeving en ‘weten’ dat ze in de wereld zijn – anders zouden ze niet kunnen jagen. Maar dat betekent nog niet dat bijvoorbeeld wolven ook beseffen dat ze bestaan – dat wil zeggen, dat zij hun bewustzijn beleven als hún bewustzijn. Dat besef vergt nog een extra denkstap. Wij mensen zetten die stap (zo nu en dan). Op zo’n moment is je lichaam zich dus bewust van zijn model van ‘zichzelf’.

Dat opent een gigantische ruimte vol mogelijkheden: je kunt opeens gaan fantaseren over wie je wilt zijn en wat je wilt worden. Mensen zijn daar ware meesters in. In onze dromen, plannen en verhalen projecteren we onszelf naar hartenlust in tijden en naar plekken waar we soms nog nooit geweest zijn, en die misschien niet eens bestaan. Dat maakt ons tot listige strategen, die andere dieren wegconcurreren. Evolutionair gezien is dat de extra energie die het opstellen van zo’n ‘model van het zelf’ kost wel waard.

Dit zal voor velen onwennig klinken. Je bent al snel geneigd te vragen: ‘Maar wacht eens even, wát in ons is het dan dat zo’n model van het zelf opstelt?’ Onze taal duwt je gedachten die kant uit. Maar het is misschien de verkeerde vraag. Een lichaam kan volgens neurofilosofen best een model van het zelf opstellen zonder dat een zelf (dus los van, anders dan het lichaam) dat doet. Het zelf is geen ‘ding’ vanbinnen. Het is eerder een bepaald bewustzijnspatroon, een simulatie die een lichaam voor het gemak van dat lichaam maakt – niets meer en niets minder. Dat dit zo raar klinkt, komt doordat deze manier van praten wringt met onze dagelijkse taal. Daarin heeft de metafysica van het christendom, met haar onsterfelijke ziel in een vergankelijk lichaam, zich diep ingevreten. Zo bezien vertonen neurofilosofen meer affiniteit met het boeddhisme, waarin het zelf een (functionele) illusie is.

Hoe moet je dat zelf nu beschrijven in een herkenbare taal zonder in de val van de christelijke metafysica te trappen – dus zonder het als ‘een ding vanbinnen’ te presenteren? De Canadese socioloog Erving Goffman brengt uitkomst. Hij ontwikkelde halverwege de vorige eeuw zijn zogenoemde ‘dramaturgische perspectief’ op het menselijk handelen. Elke situatie waarin je als mens verzeild kunt raken, ziet Goffman als een soort toneel waarop je een rol speelt. De mogelijk­heden van de metafoor zijn eindeloos, en Goffman heeft prachtige en vermakelijke studies gedaan naar hoe mensen zich op verschillende ‘podia’ gedragen.

Het interessante aan Goffmans perspectief is dat hij een heel originele invulling geeft aan het zelf. Volgens Goffman gaat een lichaam zich gaandeweg ‘ik’ noemen doordat het de opeenvolgende rollen die het speelt leert te internaliseren. In Goffmans voorstelling van zaken begrijp je als mens gaandeweg dat je verschillende rollen speelt. Je leert variëren tussen die rollen en ze te beheren door jezelf een ‘zelf’ te noemen. ‘Ik’ is dus een woord dat coherentie geeft aan die verzameling rollen.

Het mooie en bevrijdende van Goffman is voor mij de denkbeweging. Bij hem is er niet een ‘ik’ of ‘zelf’ dat zichzelf op een of andere manier op een toneel moet gaan leren manifesteren – nee, er is een lichaam dat bij geboorte op het wereldse toneel wordt geworpen, en de verschillende rollen intern leert organiseren met behulp van dat concept ‘ik’. Waar de oude meta­fysica dus start met een zelf dat van binnenuit een beweging naar buiten maakt, suggereert Goffman dat het allemaal begint met een lichaam dat gaandeweg een binnenwereld creëert en zichzelf leert ervaren als een zelf. ‘Het zelf is een dramatisch effect dat diffuus oprijst uit een scène,’ concludeert Goffman in de laatste pagina’s van zijn hoofdwerk The Presentation of Self in Everyday Life (1956). Een paar regels later presenteert hij het zelf als een ‘pin’ waaraan een tijdlang iets wordt opgehangen. Het zelf als een soort kapstok waaraan je verschillende rollen en identiteiten hangt, als waren het jassen. Of, meer in stijl, toneelkostuums. Het is een voorstelling van zaken die opmerkelijk goed aansluit bij de laatste inzichten van de neurofilosofie.

Metazoa. Het dierenrijk en de evolutie van het bewustzijn
Peter Godfrey-Smith
Spectrum
2020
336 blz. | € 22,99

De egotunnel. ­Hersenonderzoek en de mythe van het zelf
Thomas Metzinger
De Arbeiderspers
2010
305 blz.

Waar was ik toen ik er niet was?
Monica Meijsing
Vantilt
2018
288 blz. | € 19,95