Waar filosofie het leven in abstracties vat, confronteert literatuur ons met het bestaan zelf, zegt Leon Heuts. Van 24 tot en met 27 november 2015 geeft hij een cursus over filosofie en literatuur, waarvan hij in dit artikel alvast een voorproefje geeft.
De kracht van literatuur is onder meer dat ze ons even een ander leven laat leiden. Met alle bijhorende gedachten en verwachtingen, dwalingen, emoties en dilemma’s. Waar filosofie het menselijk bestaan alleen in abstracties kan vatten, confronteert literatuur ons met dat bestaan zelf. Wat is dat: vol zijn van wraak, woede, geloof of liefde? Of hoe voelt dat: een vreemdeling zijn, een afgewezene, een gevangene of een neurotische ambtenaar?
Leon Heuts, hoofdredacteur van Filosofie Magazine, neemt 24 tot en met 27 november bij de Rode Hoed in Amsterdam tien romans en toneelstukken uit de wereldliteratuur onder de loep tijdens de cursus Filosofie en literatuur. Een week over liefde, haat, idiotie, passie en actualiteit.
Lees hieronder alvast een voorproefje van enkele werken die aan bod zullen komen bij de cursus.
Oresteia (Aischylos)
De rede overwint, maar ten koste van vrouwen
Hoe komen we uit een keten van wraak en vergelding? In de Griekse tragedie Oresteia lijkt de situatie uitzichtloos. Orestes wordt achtervolgd door de verschrikkelijke wraakgodinnen, nadat hij zijn moeder heeft omgebracht. Die moord was een wraakactie, omdat zij zijn vader doodde. Als de wraakgodinnen de moord op de moeder niet kunnen wreken, dreigen ze met grootschalige rampen. Aischylos biedt in het stuk een uitweg voor deze cyclus van bloedwraak: Athena, godin van wijsheid, verklaart Orestes onschuldig. Maar belangrijker nog: ze weet de wraakgodinnen ervan te overtuigen dat er ook voor hen plek is in een nieuwe, op rede gebaseerde rechtsorde. Het is filosofisch interessant dat zelfs de godinnen van wraak deze nieuwe rechtsorde ter wille zijn. Ze hoeven niet te worden bestreden – ze kunnen met argumenten worden overtuigd. De rede blijkt krachtiger dan het zwaard. Tegelijkertijd heeft de nieuwe orde zijn prijs. Athena acht de dood van de vader belangrijker dan die van de moeder – daarom gaat Orestes vrijuit. Meerdere commentatoren zien in het stuk een rechtvaardiging voor de onderdrukking van vrouwen.
Het proces (Franz Kafka)
Josef K. en Big Data
Inlichtingendiensten als de NSA verzamelen ongehoorde hoeveelheden data en leggen verbanden met behulp van ingewikkelde algoritmen. Maar wat zeggen die verbanden? Er kan toevallig een correlatie zijn tussen twee verschillende brokjes informatie, zonder een diepere betekenis. Verschillende rechtsgeleerden waarschuwen dat onschuldigen verdachten kunnen worden door puur toeval. Het doet denken aan Het proces van Franz Kafka, waarin hoofdpersoon K. wordt gearresteerd zonder dat hij iets kwaads heeft gedaan. De roman legt het gevaar bloot van procesmatige, anonieme informatieverwerking. Iets of iemand moet het proces tegen K. in gang hebben gezet, maar het lukt K. niet om zijn naam te zuiveren. Hij wordt uiteindelijk afgemaakt ‘als een hond’. Beter nog dan 1984 van George Orwell voorspelt dit werk de werking van modern totalitarisme. Er is in Het proces geen Big Brother, slechts anonieme processen. De wereld is als de onze, ogenschijnlijk is er alle vrijheid, maar een willekeurige handeling kan de aanzet zijn tot een onontkoombaar proces. Gershom Scholem omschrijft dit ‘proces’ als een ‘wet die wel geldt, maar geen betekenis meer heeft’.
De idioot (Fjodor Dostojevski)
De nieuwe Messias
Is er nog een Messias denkbaar die ons verlost van het kwaad en op het pad brengt van het goede? Iedere boodschap van verlossing – hoe goed bedoeld ook – leidt tot verschillende interpretaties, conflict en oorlog. De hoofdpersoon uit De idioot – prins Myshkin – heeft geen boodschap. Hij is onschuldig, puur, kinderlijk. Hij maalt niet om geld en macht en helpt zonder bijbedoeling. De figuur van prins Myshkin belichaamt het idee van Dostojevski over de Messias: iemand die tot zijn einde geen besef heeft dat hij een verlosser is en juist daarom onvoorwaardelijke liefde kan geven. Hij vraagt immers niks van je, hij geeft alleen maar. Walter Benjamin legt in een essay over De idioot het verband met de Jiddische schlemiel, de onnozelaar die door zijn onwetendheid niet is aangetast door corruptie. Hij is vaak een komisch figuur en praat vaak niet of moeilijk – als een klein kind. Ook in de twintigste eeuw duikt de schlemiel op. Denk aan de zwerver van Charles Chaplin, maar ook het robotje Wall-E in de gelijknamige animatiefilm van Pixar.
NW (Zadie Smith)
Einde van de grote verhalen
In discussies over de multiculturele samenleving zijn er maar twee smaken: je omarmt de culturele verschillen, uit een kosmopolitisch ideaal, of je verwerpt ze omdat andere culturen ‘hier‘ niet thuishoren. NW laat zien dat er geen eenvoudige conclusies zijn. Een multiculturele samenleving is gebroken, zelfs vervreemdend – maar zegt dit iets over die samenleving, of over het hedendaagse bestaan? De betekenis van ons bestaan en onze relatie tot de samenleving zijn al lang niet meer vanzelfsprekend, sinds religie en autoriteit als sturende instanties aan kracht hebben ingeboet. NW verwijst naar de postcode van een wijk in Noordwest-Londen. Een multiculturele wijk, waar we vier personen volgen. Om de veelheid aan stemmen en culturen te beschrijven, gebruikt Smith experimentele verteltechnieken. Ieder persoon heeft een eigen stijl. Een postmoderne schets van de grote stad: er zijn geen grote verhalen meer, slechts persoonlijke, onverenigbare getuigenissen. Dat wil niet zeggen dat alles relatief is, en er geen waarheid meer bestaat. Er is eerder een teveel aan waarheid – ieder verdedigt zijn eigen waarheid – en de kunst is om daartussen te laveren.
Lees meer over de cursus ‘Filosofie en literatuur’.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
