Bas Heijne: ‘Democratie is niet alleen de wil van het volk uitvoeren’

‘Democratie is geen eindtoestand, maar een mijnenveld – juist daarom moet ze met vuur worden verdedigd,’ zegt schrijver en essayist Bas Heijne. Dat democratie geen gegeven is, maar iets dat burgers zelf levend moeten houden, vindt hij terug bij de Atheense staatsman Pericles (ca. 495–429 v.Chr.). In de vijfde eeuw v.Chr. sprak die een beroemde grafrede uit ter nagedachtenis van de gesneuvelden in de oorlog tussen Athene en Sparta. Pericles spoort burgers aan tot waakzaamheid en dagelijkse inzet voor de democratie. In een nieuwe uitgave van de grafrede met een begeleidend essay van Heijne, Voor de democratie, wordt deze klassieke tekst naar het heden gehaald. Wat leert de Atheense staatsman ons over overtuigingskracht, lotsverbondenheid en bedachtzaamheid als politieke deugd?

U kijkt via Pericles naar het heden. Waarom juist via hem?
‘De grafrede, zoals weergegeven door Thucydides in zijn De Peloponnesische oorlog, kende ik wel, maar had ik nooit echt bestudeerd. Toen ik me erin verdiepte, verraste het me hoe actueel de tekst van meer dan 2400 jaar oud was. Athene bleek geen schoolboek-ideaal van democratie, maar een kooigevecht: interne spanningen, externe dreiging, belangen en machtsdrift – heel herkenbaar voor ons. Pericles staat bekend als de man van de Atheense “Gouden Eeuw”, maar hij was geen heilige; eerder een politiek leider die balanceert op de rand van democraat en populist. Maar dat doet niets af aan de kracht van zijn toespraak. Het brengt haar juist dichterbij en helpt ons om met een frisse blik naar onze democratie te kijken.’

Wat is de boodschap van de grafrede?
‘Pericles spreekt over de democratie met Athene als uitgangspunt. De gemeenschap draagt volgens hem de democratische waarden. Je hebt de vrijheid je leven te leiden binnen de wet, maar persoonlijke vrijheid is tegelijk een collectieve waarde die iets zegt over de gemeenschap: dit is wie wij zijn. Dat vind ik briljant. Democratie is geen hemel op aarde, maar een ideaal dat burgers levend moeten houden.’

U opent met: ‘De democratie is een Griekse uitvinding, de politiek helaas ook.’ Wat bedoelt u daarmee?
‘Democratie is het ideaal; politiek is hoe we ermee omgaan. Vanaf het begin in Athene hoorde daar backstabbing en verraad bij. Politiek is mensenwerk, dus onvolmaakt. Toch is die onvolmaakte democratie iets om trots op te zijn, om voor te vechten en te verbeteren. Laat teleurstelling niet omslaan in afwijzing.’

Wat is er nodig om de democratie nu nieuw leven in te blazen?
‘Sterker democratisch leiderschap. Democratie is niet alleen “de wil van het volk” uitvoeren, burgers kiezen ook leiders die richting geven op bijvoorbeeld sociaal en militair gebied. Je kunt steun in een democratie niet afdwingen, dus je moet overtuigen. Pericles – zoals Thucydides hem schetst – deed dat: niet steeds zijn oor te luisteren leggen bij de opinie van het moment, maar vanuit moreel besef mensen mee proberen te krijgen. In ons digitale tijdperk is er weinig animo voor echt debat. Mensen zijn overtuigd van de voortreffelijkheid van hun eigen meningen en slaan daarmee de ander om de oren, maar daarmee win je niemand voor je. Behalve overtuigend leiderschap heeft democratie ook burgers nodig met een democratische gezindheid. Democratie vereist inspanning, het is geen voortzetting van het eigenbelang met andere middelen.’

Hebben we een nieuw democratisch verhaal nodig?
‘We moeten de uitgangspunten van de democratie weer tot een inspirerend verhaal maken. Anders gaat democratie voelen als iets dat je wordt opgelegd, een bureaucratische machine die je in je verlangens belemmert. Dat zag je in de covid-tijd, waarin beperkingen als dictatuur werden bestempeld. Dat is het gevolg van verschraling van het democratisch denken. Het is een zwaktebod tegenover radicaal rechts, dat wél een groot, existentieel verhaal biedt – een belofte van opgaan in iets groters. Je moet aan die gevoelens appelleren.’

Wat moet zo’n verhaal dan bieden?
‘Het moet het individu een plek geven in een groter geheel. Neem mijn grootvader, die zich opwerkte van timmerman tot leraar: zijn persoonlijke ontwikkeling liep samen met de maatschappelijke – sociaaldemocratie op z’n Hollands. Aan jezelf werken was ook aan de maatschappij werken. Dat gevoel van verbondenheid missen mensen nu. Het idee dat je samen aan iets groters werkt, is in handen gekomen van extremisten die een fata morgana voorspiegelen. Zij zeggen: “Voor gemeenschapsgevoel weer mogelijk is, moeten eerst een heleboel mensen weg”. Daar moeten we iets tegenover zetten: je eigen vrijheid is niet mogelijk zonder gemeenschappelijke vrijheid.’

Wat vergt democratie daarmee van burgers?
‘Onze cultuur zit in een overdrive van “onmiddellijkheid”: wensen moeten nu vervuld worden. Daardoor verdwijnt bedachtzaamheid en nadenken over de lange termijn. Democratische gezindheid vraagt soms om een pas op de plaats maken en je eigen opvattingen kritisch toetsen. Thucydides beschrijft hoe in een politieke crisis op het eiland Corfu bezonnenheid als lafheid gold en boze burgers automatisch in alles gelijk kregen. Dat had vandaag in de krant kunnen staan. Politici als Pericles bieden daar noodzakelijk tegenwicht aan.’

Pericles’ rede klonk in een tijd van oorlog. Die dreiging is opnieuw voelbaar. Wat vraagt dat van ons?
‘Ik ben opgegroeid met “Nooit meer oorlog” en later met het idee dat handel oorlog overbodig maakt, maar dat zijn illusies. De dreiging is reëel. We moeten onze liberale, democratische waarden actief verdedigen – bij voorkeur met bondgenoten. Als we een vorm van nationalisme tegenover Poetin zetten, laat het dan trots zijn op democratische verworvenheden die hier met vallen en opstaan zijn bevochten. Als er offers gevraagd worden, breng ik ze liever voor de Nederlandse democratische rechtsstaat dan voor de Nederlandse vlag.’

Voor de democratie
Bas Heijne en Perikles
Prometheus
96 blz.
€ 15,-