Als je meer weet van het heelal, kijk je dan anders naar onze eigen planeet? Kunstenaar en filosofisch onderzoeker Daniela de Paulis stelt deze vraag met haar werk Cogito.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De kunstinstallatie Cogito van Daniela de Paulis bevindt zich in een vrijwel lege ruimte, op wat trappen na. Je krijgt een soort koptelefoon op en een uitleg: ‘Doe de koptelefoon op en loop maar door de ruimte. Wij zetten je gedachten om in radiogolven en sturen deze naar outer space.’ Een radiotransmitter bereikt in 24 uur het hele luchtruim. De bezoeker wordt gevraagd mee te doen en is daarmee de performer en maker van het werk. De Paulis is naast kunstenaar ook als onderzoeker verbonden aan de faculteit filosofie van de Universiteit van Amsterdam. Dit werk is onderdeel van haar promotieonderzoek. De Paulis: ‘De bezoekers waren bezorgd of ik hun gedachten echt kon lezen. Maar ik kan aan de hand van de hersenactiviteit hoogstens inschatten of ze moe zijn, of geconcentreerd.’
Waarom is de ruimte zo kaal?
‘Ik wilde de fysieke interface weglaten. Dat dwingt de bezoeker om het werk meer in zijn of haar hoofd te laten gebeuren. Dat is bij een fysiek werk ook al het geval: als ik een werk voor de tweede keer zie, ga ik beseffen dat ik het in mijn hoofd heel anders had gemaakt. Wat je je herinnert is wat er in je hoofd gebeurde toen je het werk zag. Vanuit dit idee ben ik steeds minder geïnteresseerd geraakt in de fysieke verschijning van het werk en steeds meer in wat er in je bewustzijn gebeurt.
Ik stuur alleen in zoverre dat ik de mensen vraag rond te lopen, omdat ik me voorstel dat hun gedachten dan wat makkelijker alle kanten op gaan. Ik maak wel een video van de radiotransmitter, dus dat is iets fysieks – al zie je niet echt iets gebeuren op die transmitter.’
Waarom wilt u het heelal bereiken?
‘Van de ruimte hebben de meesten van ons helemaal geen directe perceptie, in die zin dat we er geen fysiek contact mee hebben. Mijn vraag was: hebben we het lichaam nodig voor perceptie? Vanuit die vraag raakte ik geïnteresseerd in de ruimte, waar alleen een paar geprivilegieerde mensen fysiek aanwezig kunnen zijn. En zelfs voor astronauten is er geen directe perceptie in de vorm van aanraking; er zit een hoop techniek tussen. Ik was ook geïnspireerd door Descartes: geeft het lichaam wel betrouwbare informatie? Of bestaan we juist bij de gratie van onze gedachten? In dat geval is de geest of het bewustzijn misschien wel genoeg om de ruimte te bereiken. Dat betekent wel dat de bezoekers erop moeten vertrouwen dat we hun hersengolven daadwerkelijk kunnen omzetten in radiogolven en de ruimte in sturen.’
Welk effect hoopt u te sorteren bij de bezoekers?
‘Ik zou graag willen dat we onszelf op een meer kosmopolitische manier zien. We zijn niet alleen “Nederlands”, “Europees”, of bewoners van de planeet Aarde, maar letterlijk wereldburgers. Ik vraag me af wat er gebeurt als we ons daar meer bewust van worden. Beseffen we dan ook meer dat onze gedachten over landen en grenzen historisch bepaald zijn? Realiseren we ons nog meer dat onze planeet kwetsbaar is?
Ik hoop dat mijn werk relativerend werkt, dat het laat zien dat tijd en ruimte niet absoluut zijn. Nu zien we tijd als verleden, heden en toekomst. En naar mijn mening kijkt de westerse samenleving erg vanuit zichzelf naar de wereld. Ik hoop dat mijn werk op speelse wijze een brede manier van kijken naar ruimte en tijd creëert.’
