‘Frantz Fanon zag in geweld een middel tot bevrijding’

Geweld laat diepe wonden achter in de samenleving, zag Frantz Fanon in het door Frankrijk gekoloniseerde Algerije. Toch vond de Frans-Martinikaanse psychiater en filosoof (1925-1961) het gebruik ervan door vrijheidsstrijders geoorloofd, vertelt de Amerikaanse journalist Adam Shatz, die een biografie over hem schreef: Frantz Fanon. Een leven in revoluties. ‘Fanons visie op geweld valt niet los te zien van zijn ervaringen als gekoloniseerde zwarte man en als psychiater. Geweld is niet alleen strategisch van belang, het helpt ook tegen het gevoel van onmacht en nietigheid, dat koloniale onderdrukking bij gekoloniseerden veroorzaakt.’

Dat betekent niet dat Fanon lichtzinnig over geweld denkt, zegt Shatz. ‘Als psychiater ziet hij de desastreuze gevolgen ervan. Hij waarschuwt dat deze lang na kolonisatie zichtbaar blijven. Bovendien schrijft hij over een psychische aandoening die hij bij slachtoffers van geweld ziet en die je kunt beschouwen als een voorloper van het posttraumatisch stresssyndroom. Terwijl de Franse regering in die tijd ontkent dat de wereld psychische stoornissen kan voortbrengen; volgens haar zijn die altijd aangeboren.’

In zijn jeugd op het door Frankrijk gekoloniseerde Caribische eiland Martinique voelt Fanon zich nog een echte Fransman, schrijft Shatz in zijn biografie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vecht Fanon daarom loyaal voor het ‘vaderland’ tegen de nazi’s. Pas wanneer hij zich na de oorlog in Lyon vestigt om filosofie en psychiatrie te studeren, wordt hij geconfronteerd met racisme. In een Franse trein roept een jongetje: ‘Kijk die nègre… mama, een nègre!’ Het kind is bang dat Fanon hem op zal eten. In het boek Zwarte huid, witte maskers (1952) schrijft Fanon over deze confrontatie die hem diep raakt. Hij voelt zich niet langer een mens, maar gereduceerd tot een ‘object’.

U schrijft dat er iets vergelijkbaars gebeurt als Fanon op een schild wordt gehesen als een soort profeet. Wat bedoelt u daarmee?
‘Fanon wordt vandaag de dag vaak gereduceerd tot een mythisch symbool dat kant-en-klare antwoorden geeft. Maar dat doet hem geen recht. Fanon is een complexe denker die continu zijn eigen ideeën bevraagt. Volgens mij moeten we Fanon niet lezen als het antwoord op filosofische vragen, maar als inspiratie om onze eigen ideeën te bevragen en kritisch na te denken.’

Fanon wordt door critici vaak beschuldigd van het goedkeuren van terrorisme. Hoe ziet u dat?
‘Dan moeten we eerst het woord terrorisme definiëren: terrorisme is het gebruik van geweld, voornamelijk tegen burgers, om een ​​staat van angst en terreur te creëren. Fanon schrijft vanuit het gekoloniseerde Algerije. Dat was een constructie van geweld en onderdrukking. De verovering door Frankrijk in de negentiende eeuw ging gepaard met genocidale neigingen en in de jaren vijftig gebruikte de Franse overheid napalm tegen Algerijnen. Fanon ziet geweld in dit soort situaties als een noodzakelijk bevrijdingsmiddel voor de onderdrukte bevolking. Het doel is dus niet angst zaaien, maar bevrijding en het herwinnen van waardigheid. Daarom lees ik Fanons goedkeuring van geweld door onderdrukten niet als terrorisme.’

Fanon is tegenwoordig razend populair. Hoe verklaart u dat?
‘Thema’s als dekolonisatie, geweld, racisme, vrijheid en onderdrukking zijn ook vandaag nog aan de orde van de dag, en mensen wenden zich dan snel tot Fanons werk. Vanwege de huidige oorlog in Gaza buigen mensen zich bijvoorbeeld over de vraag of geweld gelegitimeerd is, en wat proportioneel geweld is.

Maar Fanons geschriften zijn nooit geproduceerd met het oog op volgende generaties. Het waren pamfletten om revoluties te bewerkstelligen. Toch is Fanon, in tegenstelling tot andere bekende revolutionairen van zijn generatie zoals Che Guevara, niet alleen een symbool geworden, maar ook populair vanwege zijn filosofie.’

Hebben schrijvers volgens u een morele plicht om zich politiek uit te spreken, zoals Fanon deed?
‘Iedereen moet die keuze zelf maken, maar ik voel dat wel zo. We leven in vreemde tijden. Toen ik opgroeide voelde het alsof de toekomst beter zou worden, ondanks de imperfecties van de democratie. Dat gevoel is weg. Racistische en gewelddadige taal is mainstream geworden. Ik kan me niet voorstellen dat je daar geen verantwoordelijkheid bij voelt.

Fanons denken kan helpen bij het nemen van die verantwoordelijkheid, al ligt het er wel aan hoe je zijn filosofie opvat. Fanon is zowel een pessimist als een optimist. Sommigen lezen bij hem dat racisme in ons allemaal zit, en dat we dat niet kunnen veranderen. Ik zie vooral zijn geloof in bevrijding. Maar voor een existentialist als Fanon gaat die bevrijding altijd gepaard met een plicht: vrijheid is een last ziet die we zelf moeten dragen. Franz Kafka zei ooit: “Er is hoop, maar niet voor ons.” Daar komen we geen steek mee verder. Ik laat me dan liever inspireren door Fanon, die ondanks zijn tegenslagen altijd hoop op vrijheid blijft houden.’

Frantz Fanon. Een leven in revoluties
Adam Shatz
Ten Have
512 blz.
€ 27,99