De mystica met de scherpe pen | recensie

Maar haar belangrijkste werk is mystiek van karakter. Vanaf haar vroege jeugd kreeg ze geregeld visioenen, waarin ze het goddelijke met al haar zintuigen waarnam. Ze aarzelde deze visioenen met anderen te delen, tot God haar in een visioen opdroeg om op te schrijven wat ze had gezien. Uiteindelijk beschreef ze er 26 in een van haar hoofdwerken, de Scivias (‘Ken de wegen’).

Hildegard mag een mystica zijn geweest, ze was in veel opzichten ook een vrouw van de wereld. Al leefde ze in een klooster, ze stond met beide benen in het maatschappelijke en politieke leven van haar tijd. Ze hield er een intensieve correspondentie op na: met monniken en nonnen, met leken, maar ook met aartsbisschoppen en pausen. Tien jaar geleden verscheen er al een Nederlandse vertaling van de Scivias door Mieke Kock-Rademakers; nu is ook voor het eerst een keuze uit haar brieven in het Nederlands beschikbaar, vertaald door Jef Ector en Jeroen De Gussem.

In een uitvoerige inleiding worden Hildegards leven en werk geplaatst tegen de achtergrond van de twaalfde-eeuwse religieuze hervormingsbeweging. Deze protesteerde tegen het machtsmisbruik door leiders van de kerk en wilde de hele samenleving omvormen tot een soort klooster. Volgens de Franse filosoof Michel Foucault ligt in dit soort laat-middeleeuwse hervormingen de oorsprong van de moderne ‘disciplinaire macht’, die in gevangenissen, ziekenhuizen en scholen wordt uitgeoefend en mensen normen laat verinnerlijken door hun gedrag te reguleren.

Hildegard was een van de meest uitgesproken vrouwelijke auteurs van de Middeleeuwen, maar ze was bepaald geen feministe: ze reproduceerde veel van de negatieve stereotypen die in die tijd over vrouwen de ronde deden. Wel schreef ze in haar medische werk opmerkelijk openhartig over vrouwelijke seksualiteit.

Hildegard omschreef zichzelf als een ‘onwetende vrouw’; ze ontleende het gezag waarmee ze sprak dan ook niet aan haar kennis of geleerdheid, maar aan haar visioenen. Met dat gezag sprak ze vooraanstaande religieuze figuren streng toe, zoals de Franse mysticus Bernardus van Clairvaux en paus Eugenius III, en mengde ze zich in de aanhoudende machtsstrijd tussen de paus en de keizer. In de twaalfde eeuw spitste die strijd zich toe op de zogeheten ‘investituur’: de vraag of wereldse heersers bisschoppen mochten benoemen of niet. In dezen stond Hildegard niet zonder meer aan de kant van de paus, maar ze schreef ook vermanende brieven aan de machtige keizer van het Heilige Roomse Rijk, Frederik Barbarossa: ‘in een mystiek visioen zie ik u als een kind en als een mens die in waanzin leeft (…) pas maar op dat de hemelse Koning u niet neerslaat wegens de blindheid van uw ogen’. Uiteindelijk zou Frederik tijdens de Derde Kruistocht in een rivier verdrinken.

Van een heel ander karakter zijn de brieven aan leken en andere monniken en nonnen. In één brief geeft ze blijk van een middeleeuws equivalent van vliegschaamte: ze drukt een leek op het hart om niet op reis te gaan en het geld voor de reis liever als aalmoezen aan kloosters of aan de armen te schenken. En in een brief aan haar volgeling Guibertus beschrijft ze hoe haar visioenen zich verhouden tot de scholastische kennis van de filosofen van haar tijd: ‘in het visioen leer ik niet schrijven zoals de filosofen dat doen. De woorden die ik in het visioen zie en hoor, zijn niet zoals de woorden die uit een mensenmond klinken, maar ze zijn zoals een flikkerende vlam en als een wolk die in heldere lucht voortbeweegt’.

Kort voor haar dood kwam Hildegard nog in conflict met de plaatselijke kerkelijke autoriteiten, omdat ze een geëxcommuniceerde man in gewijde grond had laten begraven. Kortom: een onafhankelijke geest, een van de fascinerendste vrouwelijke stemmen uit de middeleeuwen. 

Brieven. Een selectie
Hildegard van Bingen
Vert. Jef Ector en Jeroen De Gussem
Damon
239 blz
€ 29,90