De spiegel vertelt je niet altijd de waarheid

Ieder mens heeft één grote blinde vlek in zijn zichtveld: hij kan zichzelf niet zien. Om dat op te lossen kijken we al eeuwenlang in de spiegel. We hebben de indruk dat de spiegel altijd de waarheid vertelt over onszelf, zegt filosoof en geestelijk verzorger Annette van der Elst. ‘Daarom komt het zo hard aan als de kapper een spiegel bij je achterhoofd houdt en je een kale plek laat zien. Of als een collega tijdens een teamcoachingsgesprek zegt: “Ik spiegel je even,” en vervolgens allerlei naars over je vertelt. Je zelfbeeld wordt aan flarden geschoten en er wordt je van buitenaf een identiteit opgedrongen. En aangezien er een spiegel in het spel is, lijkt het om een onbetwijfelbare waarheid te gaan.’ Maar in de spiegel kijken is niet voldoende om de waarheid over jezelf te ontdekken, zegt Van der Elst. ‘Dat zie je het duidelijkst bij figuurlijk “spiegelen”. Deze persoon uit gewoon zijn mening over je, maar stapt uit de relatie en doet alsof hij puur de werkelijkheid weerspiegelt. Dat is bedrieglijk. Maar ook in het geval van de kapper wordt er geen waarheid onthuld. De dialoog ontbreekt: wat zegt zo’n kale plek nu eigenlijk? Maakt het iets uit voor wie je bent? We denken misschien dat het voldoende is om iemand een spiegel voor te houden, maar onze identiteit ontstaat pas in de relatie met anderen.’

Tekst loopt door onder afbeelding

‘Het spiegelbeeld mist diepte. Een fysiotherapeut kan bijvoorbeeld voor de spiegel laten zien hoe slecht je houding is, maar dan heb je nog niets over jezelf geleerd. Misschien is er wel een innerlijke reden waarom je zo staat; angst bijvoorbeeld. Dat ontdek je alleen in een dialoog.’

‘Freud beschrijft hoe hij in een slaapwagon plotseling een reflectie zag van iemand met een slaapmuts. Hij wilde zeggen “U bent hier verkeerd” en zag toen pas dat hij het zelf was. De spiegel kan je confronteren met het vreemde in jezelf. Ik ben mezelf op mijn dak komen vallen, zegt Kierkegaard.’

‘Jacques Lacan spreekt over de “spiegelfase” in de ontwikkeling van een kind: de moeder neemt het kind mee naar een spiegel en zegt: “Dit ben jij.” Daarmee wordt gedaan alsof het kind een mooi afgeronde identiteit heeft. Maar die eenheid is er niet. We zitten vol tegenstrijdige ideeën en gevoelens.’

‘De spiegel kan wel echt aanzetten tot zelfreflectie. Je sloft achter je man en kinderen aan met alle camping­spullen en zij lopen vrolijk met alleen een hengel. Opeens zie je jezelf in een etalageruit en denk je: ik ben gewoon een sloof.’