Filosoof Hans Dooremalen: ‘Metaforen zijn altijd onwaar’

Op woensdag 23 juli 2025 oordeelde het Internationaal Gerechtshof in Den Haag dat landen het klimaat moeten beschermen: ‘Het Internationaal Gerechtshof geeft vandaag, met dit advies, al die landen die tegenstribbelen een ferme juridische tik op de vingers voor hun nalatigheid om mensen te beschermen.’ Maar landen hebben toch helemaal geen vingers? Wie of wat geven we dan een ‘tik’?

Volgens Hans Dooremalen, docent filosofie aan Tilburg University, moeten we opletten wanneer we metaforen gebruiken in contexten waarin het om de waarheid gaat, zoals in het recht of de politiek. In het boek Metaforen die ons het bos in sturen betoogt Dooremalen samen met filosoof Herman de Regt dat metaforen altijd onwaar zijn.

Welke verwarring kan er ontstaan door een metafoor als ‘een tik op de vingers’?
‘Bij de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof wordt gebruik gemaakt van de “een-staat-is-een-persoon”-metafoor. We zien staten dan als mensen, terwijl ze dat niet zijn. Een mens kun je verantwoordelijk houden voor zijn gedrag, maar bij staten kan dat niet. Als iemand zich niet aan de wet houdt, dan krijgt die persoon een boete of moet hij de gevangenis in. Een staat kun je niet achter slot en grendel zetten. Die tik op de vingers zal een staat niet voelen. Het is daarom van belang dat je het verschil ziet tussen letterlijk ware zinnen en zinnen die letterlijk gezien onwaar zijn. Anders gaan we op basis van onwaarheden politiek beleid maken.’

Waardoor ontstaat die verwarring?
‘De filosofen George Lakoff en Mark Johnson omschrijven een metafoor als het begrijpen of ervaren van het ene concept in termen van het andere. Een voorbeeld is “tijd is geld”. Metaforen zijn dus identiteitsuitspraken, in de vorm “A is B”. Maar als twee dingen identiek zijn, moeten alle eigenschappen van A ook alle eigenschappen van B zijn en andersom. Als ik zeg dat mijn buurman de loterij heeft gewonnen, dan is de winnaar van de loterij mijn buurman. En als de winnaar van de loterij een baard heeft, moet mijn buurman ook een baard hebben. Dus als je zegt dat tijd geld is, dan zeg je dat alle eigenschappen van tijd alle eigenschappen van geld zijn. Dan zie je al snel dat metaforen onwaar zijn.’

Wanneer is iets waar volgens u?
‘Wij hanteren de correspondentietheorie van de waarheid. Die theorie houdt in dat een overtuiging waar is wanneer de overtuiging correspondeert met de feiten. Als ik zeg dat er een kopje koffie op tafel staat dan is dat letterlijk gezien waar, want er staat een kopje koffie op tafel. Metaforen daarentegen zijn altijd letterlijk onwaar: tijd ís geen geld.’

Maar waarom gebruiken we ze dan?
‘We gebruiken metaforen wanneer iets moeilijk te begrijpen is. Via de “tijd-is-geld”-metafoor leren we bijvoorbeeld het concept tijd beter vatten. Dat komt doordat we bepaalde overeenkomsten zien tussen deze twee concepten. Letterlijk gezien is tijd geen geld, dus in die zin is de metafoor onwaar, maar we kunnen tijd en geld wel allebei meten. Je leert daarmee iets over het concept tijd. Metaforen leveren ons dus hypothesen op over eigenschappen van een concept, waardoor we dingen beter kunnen begrijpen. Dat is het positieve van een metafoor.’

Metaforen leveren dus kennis op. Waarom is het dan erg om ze te gebruiken?  
‘Het gaat om die gevallen waarin de waarheid ertoe doet. Geert Wilders spreekt bijvoorbeeld regelmatig over een asieltsunami. Iedereen snapt dat er geen letterlijke vloedgolf van migranten op ons afkomt, maar omdat de metafoor een negatieve connotatie heeft, blijft deze hangen. Metaforen zijn een krachtige manier om emoties op te roepen. Het gevaar daarvan is dat je zonder dat je het doorhebt met onware overtuigingen komt te zitten en daarnaar handelt.’

Gebruikt u zelf wel eens een metafoor?
‘Zeker, daar ontkom je niet aan. Een recensent heeft eens alle metaforen in ons boek gemarkeerd, dat waren er enorm veel – zelfs de titel is er een! Dat is ook niet erg, want mensen denken in metaforen, en zonder is elk boek onleesbaar. Het gaat er alleen om dat we ons ervan bewust moeten zijn wat die metaforen met ons doen.’

Metaforen die ons het bos in sturen
Herman de Regt en Hans Dooremalen
Noordboek
216 blz.
€ 22,90