‘De Lao Zi gaat over worden wat je diep vanbinnen al bent’

‘Er bestaat geen universeel correcte vertaling van de Lao Zi,’ vertelt Jan De Meyer (1961), de Vlaamse sinoloog die zijn leven heeft gewijd aan de studie van de klassieke Chinese filosofie. ‘Honderden zijn er, en er komen er om de haverklap bij. Mensen leggen een paar vertalingen naast elkaar en maken zo een nieuwe, of ze laten er AI op los. Ergerlijk is dat. Je mag niet vergeten dat de Lao Zi een bijzonder korte en abstracte tekst is, amper vijfduizend tekens lang. Iedere vertaling is ook een keuze voor een bepaalde interpretatie, die verduidelijkt wordt in commentaren. De tekst lezen zonder die commentaren is hopeloos, alsof je jezelf in zee werpt zonder reddingsvest.’ Zelf heeft De Meyer zich voor zijn nieuwe vertaling Maak kennis met Laozi gebaseerd op de editie van Sima Chengzhen (647-735), waar nog geen Nederlandse versie van bestond. De taoïst Chengzhen had van de Chinese keizer de opdracht gekregen om een nieuw commentaar te schrijven op de Lao Zi en kende alle oudere versies ervan.

De Lao Zi, een term die zowel voor de tekst als zijn auteur kan staan, is ook wel bekend als de Daodejing, ‘schrift van de Weg en de Kracht’ in het Nederlands. Het is een basistekst van het taoïsme, volgens de traditie stammend uit de zesde of vijfde eeuw voor Christus. Het taoïsme maakt vaak gebruik van tegenstellingen bij haar zoektocht naar het goede leven, zowel op persoonlijk als op politiek vlak. Je leest in de Lao Zi bijvoorbeeld dat de Wijze zich niet op de voorgrond plaatst, maar weet dat hij meer invloed heeft vanuit de achtergrond; en dat wie goed wil handelen, beter niet handelt. Dwang is uit den boze, net zo goed als praalzucht.

Is de Lao Zi niet hoofdzakelijk een politieke tekst waarin uitgelegd wordt hoe een heerser het best zijn volk en land kan besturen?
‘Dat klopt. Tijdens de eerste eeuwen van het eerste millennium voor Christus bestond China uit ongeveer vijfhonderd kleine vorstendommen die met elkaar streden, tot er op het einde van de derde eeuw voor Christus nog één vorstendom overbleef dat het hele Chinese grondgebied verenigde onder de eerste keizer. De oorlogsperiode zette filosofen aan tot nadenken over manieren om terug te keren naar een minder chaotische situatie. De confucianisten pleitten voor het in acht nemen van riten en omgangsvormen, voor moraal dus. De legalisten kozen voor een hardere aanpak, waarbij zowat alles vastgelegd moet worden in wetten en de kleinste overtreding meteen zwaar moet worden bestraft.

Het antwoord van Lao Zi is de zachtste strategie. Het centrale idee is streven naar een orde die niet afgedwongen hoeft te worden, omdat de heerser als een vanzelfsprekendheid wordt aanvaard. Het ideaal is dat het volk weet dat de heerser bestaat maar tegelijkertijd zijn naam zelfs niet kent. Hoe doe je dat als heerser? Door niet meer belastingen te heffen dan nodig en door van je volk niet overdreven veel gedwongen arbeid te eisen. Wil je dat het volk idiote muren van duizenden kilometers lang bouwt, dan moet je niet verbaasd zijn dat er reactie komt, bijvoorbeeld in de vorm van een opstand. Zo’n reactie wil Lao Zi vermijden.’

Je moet het volk geen redenen geven om naar lastige intellectuelen te luisteren, schrijft Lao Zi. Zit er een anti-intellectuele ondertoon in het boek?
‘De tekst is misschien wel 25 eeuwen oud. Je moet die niet met hedendaagse ogen lezen. Van democratische inspraak was in onze contreien toen ook geen sprake. Het overheersende beeld uit die tijd, dat je ook bij Confucius vindt, is dat de wind waait en het gras gaat liggen. De heerser beveelt, het volk volgt en is daar tevreden mee.

Tevredenheid is een belangrijk thema in het taoïsme. Je moet voldoening vinden in wat je hebt, want anders begin je te streven en richt je je op zaken die buiten jou liggen, waardoor je in aanvaring zal komen met andere mensen. De beste manier om te behouden wat je hebt is door niet te streven naar meer.’

Moet de taoïstische heerser dan nietsdoen?
‘In de overlevering wordt Lao Zi neergezet als een archivaris aan het koninklijk hof, iemand die de geschiedenis en de mechanismen van opgang en verval van koninkrijken kende. Hij wist dus wat je als heerser moet doen om het lang uit te zingen zonder geweld te gebruiken. Maar de macht behouden houdt wel actie in, onzichtbare en geruisloze actie. Hoeveel wereldrijken zijn er wereldrijken geworden door niets te doen? Weinig. Tegelijk: hoeveel wereldrijken zijn wereldrijken gebleven door onophoudelijk te strijden? De eerste Chinese keizer dacht een duizendjarig rijk te zullen stichten, maar zijn dynastie was geen lang leven beschoren. Net zoals dat van Hitler, wiens Derde Rijk na pakweg twaalf jaar alweer voorbij was.’

Wat hebben we nu nog aan een tekst die 25 eeuwen geleden is geschreven voor een Chinese vorst?
‘Het sterke van de tekst is dat hij levenswijsheid bevat voor iedereen. Het gaat steeds over het cultiveren van iets wat al in jezelf aanwezig is – worden wat je diep vanbinnen al bent. Het geluk zit in het cultiveren van het talent dat in je zit. En iedereen heeft zo’n talent.’

Komt het ook door de Lao Zi dat u de academische wereld heeft verlaten om u terug te trekken in een dorp in de Franse Morvan?
‘Ik doceerde heel graag, eerst in Gent, daarna in Leuven en Leiden. Ik voelde me op waarde geschat door collega’s en studenten, al was ik er nooit gelukkig. Ik werd immers verondersteld bepaalde zaken te eisen van studenten, dus dwang op te leggen. Ik deel graag mijn kennis, maar mensen verplichten om papers te schrijven doe ik liever niet. In 2007 voelde ik me opgebrand en greep ik terug naar mijn oude Franse droom: verhuizen naar de Morvan. Ik woon nu in een klein dorp waar niets gebeurt en ik woon er graag, omdat ik een rijk innerlijk leven heb. Natuur en literatuur zijn alles voor me.’

Maak kennis met Laozi
Jan De Meyer
Otheo
104 blz.
€ 15,-