2000 of 2001?

Wie als eerste een bijzondere locatie in ons universum bezoekt, prikt doorgaans een vlag in de grond – vaak die met de nationale kleuren. Dat deed ook Sir Edmund Hillary toen hij in 1953 als eerste het 8843 meter hoge ‘dak van de wereld’, de Mount Everest, had ‘bedwongen’. Aardig natuurlijk, maar al snel fluistert het gezonde verstand ons in dat het een zinloze daad is. Alsof die berg zich iets van die vlag zou aantrekken.
Net als de ruimte staat ook de tijd onverschillig tegenover menselijke indelingen. Die zijn eveneens volstrekt willekeurig. Dat bijvoorbeeld het ‘einde’ van een jaar tussen 31 december en 1 januari valt, is een toevallige afspraak. Althans, dat denkt het gezonde verstand. Maar toch vindt iedereen het knullig als je OP 31 december van een willekeurig jaar al een paar minuten voor twaalf je vuurwerk staat op te knallen omdat je horloge voorloopt. Blijkbaar is er ook ‘gezond gevoel’ in het spel. Waar komt anders deze fanatieke waardering voor het ‘juiste moment’ vandaan?
Deze botsing tussen ‘gezond verstand’ en ‘gezond gevoel’ doet zich bij elk naderend fin de siècle weer voor. Zeker als met die eeuw een heel millennium afloopt. Michaël Zeeman representeerde afgelopen zomer het gezonde verstand toen hij in de Volkskrant uithaalde naar de millenniumhype. Volgens hem gaat die fascinatie voor het getal 2000 terug ‘op een misverstand, op wazig gemijmer van doorgaans neoplatoonse aard of pythagoreïsche herkomst’. Volgens Zeeman is hier sprake van twee vergissingen: ‘dat iets bestaat doordat wij het erover hebben, en dat de orde die wij door middel van taal en wiskunde aanbrengen in onze waarnemingen verwijst naar een vergelijkbare orde in de werkelijkheid’. Stephen Jay Gould, u weet wel, die gezellige paleontoloog uit Wim Kayzers Een schitterend ongeluk, toont heel wat meer respect voor onze fascinatie voor het getal. Hij houdt zich weliswaar verre van speculaties over een komende Apocalyps, maar beschouwt ‘de misplaatste millenniumgekte als het voorbeeld bij uitstek van ons unieke karakter en onze absurditeit, dat wil zeggen van onze menselijkheid’. In tegenstelling tot Zeeman meent Gould dat dingen wel degelijk bestaan louter door het feit dat wij het over ze hebben.

In Vraagtekens bij het millennium wil Gould zich beperken tot een aantal onderling samenhangende vragen over het millennium. Daarmee hoopt hij iets te kunnen zeggen over ‘de aard van de waarheid en de mechanismen van de menselijke kennis’. Deze vragen spelen allemaal op de grens van de onloochenbare realiteit en de toevallige menselijke interpretatie. Hoe driftig we ook analyseren en interpreteren, de natuur laat zich uiteindelijk niets voorschrijven. Dat neemt echter niet weg dat onze definities, hoe willekeurig ook, binnen een systeem van regels en gebruiken heel zinnig zijn. De menselijke omgang met de eeuwwenden is bij uitstek een voorbeeld van deze hardnekkige willekeur.

De natuur komt onze kalender geen strobreed tegemoet. Drie niet tot elkaar te herleiden cycli – de omwentelingen van de aarde om zijn as, die van de maan om de aarde en die van de aarde om de zon – probeert men al sinds mensenheugenis in één kalender te krijgen. Dat lukt niet. Wist u bijvoorbeeld dat de dagen 5 tot en met 14 oktober van het jaar onzes Heren 1582 terwille van een kloppende kalender niet hebben plaatsgevonden? Althans niet op de gregoriaanse kalender in West-Europa. In de Angelsaksische wereld besloten ze pas twee eeuwen later om wat dagen te schrappen. Zo kon het gebeuren dat de exacte geboortedatum van George Washington onduidelijk werd. Was het nu 11 Of 22 februari 1731? En in Rusland wachtte men nóg twee eeuwen, waardoor de Oktoberrevolutie nu in november moet worden herdacht.

Gould geeft talloze beschrijvingen van zulke hopeloze pogingen om met de onbeheersbare werkelijkheid in het reine te komen. Hoe hopeloos ze ook zijn, ze zijn nodig ‘om aan een recalcitrante wereld orde en betekenis te ontwringen’. Om deze behoefte aan betekenis kan een mens niet heen. Willen we een kalender, dan zullen we er eeuwig mee moeten tobben. Een van die ongemakken keert bij elk eeuwwisseling terug. Het blijkt principieel onbepaalbaar op welke dag zo’n periode afloopt. Is 31 december 1999 of 31 december 2000 de laatste dag van het huidige millennium?
In 1900 plaatste een Amerikaanse krant een brief met een optimistische suggestie: ‘ik daag de meest onverdraagzame muggenzifter uit om enig enthousiasme over het jaar 1901 te wekken, nu we al twaalf maanden lang ervaring hebben met het novecento.’

Vraagtekens bij het millennium, door Stephen Jay Gould, vert. Vivian Franken, uitg. Contact, Amsterdam/Antwerpen 1998, 144 blz., fl 29,90/BEF.598