Wereldgeschiedenis op 2,5 m²

In het midden van de zestiende eeuw zat de Vlaming Gerard Mercator met een probleem. Hij wou de mensheid tonen hoe de wereld er uitzag, vatte het plan op een reeks kaarten van de aarde te maken, maar stuitte op de moeilijkheid dat een bol zich niet een twee drie tot een plat vlak laat reduceren. De bestaande kaarten, zo wist hij, vertoonden gruwelijke fouten en waren in feite alleen betrouwbaar voor dat wat zij op de evenaar afbeeldden. Hoe verder daarvan verwijderd, hoe groter het verschil tussen kaart en realiteit werd. Na veel geploeter en gezwoeg vond Gerard de Mercatorprojectie uit, beeldde de toen bekende wereld af op 107 kaarten en noemde het boek waarin ze stonden ‘Atlas’,  waarmee hij niet alleen op cartografisch, maar ook op taalkundig vlak een primeur had.

Wie ooit een historische atlas onder ogen heeft gehad, weet dat een kaart misschien wel een goed geografisch beeld van de wereld geeft, maar wat de tijd betreft, blijft het een onding. Bekijk bijvoorbeeld maar eens een kaart van voor 1989. Europa ziet er tegenwoordig heel anders uit. Maar dit betekent nog niet meteen dat het onmogelijk is om de tijd erin te vatten op papier. Daarvoor hebben we de tijdsbalk uitgevonden. En dat is nu net wat Tom Schoepen heeft gedaan: na vier jaar werken heeft hij een tijdsbalk van 195 X 134 cm gemaakt, met daarop meer dan 3000 namen, gebeurtenissen, publicaties en stromingen die samen een overzicht geven van de tijd, vanaf het ontstaan van het universum tot en met de menselijke prestaties uit de tweede helft van de twintigste eeuw: De Tijdsbalk van de Menselijke Evolutie, Kennis en Cultuur.

Het ontstaan van het heelal op een voor het overige op mensenmaat gesneden tijdsbalk plaatsen, is natuurlijk onmogelijk. Dat onderwerp wordt daarom in een apart proza-artikeltje behandeld. De balk zelf beslaat de periode van 3000 v. Chr. tot het jaar 2000. In drie grote lagen worden daarin de hoogtepunten van de kunst, de religie, de filosofie en de wetenschap op een rijtje gezet. Omdat de wetenschap sinds het midden van de achttiende eeuw zo’n enorme vlucht heeft genomen en zich van natuurfilosofie heeft afgesplitst in de disciplines die wij nu kennen – zoals fysica, biologie, chemie, antropologie, psychologie, sociologie en economie – is er aan de balk een rechterkolom toegevoegd waarin voor die specifieke disciplines de evolutie vanaf 1740 tot vandaag wordt beschreven.

Onderaan vinden we ook nog een overzicht van de natuurlijke evolutie: van het ontstaan van het leven tot de verwantschap die er tussen de verschillende menselijke volkeren bestaat. Waar nodig heeft Schoepen zijn tijdsbalk bovendien voorzien van een woordje uitleg, over de invloed van Zarathoestra op de westerse godsdiensten bijvoorbeeld, over het verschil tussen rationalisme en empirisme, of over de ontdekking van de wetten van de thermodynamica. Met deze handige tekstkadertjes wordt de balk meteen ook een grandioos leerinstrument.

Met zijn bom aan informatie lijdt Schoepens tijdsbalk op het eerste zicht aan overkill. Maar wanneer je er eens rustig bij gaat zitten (wat kan met het ophangsysteem dat de kaart in de hoogte verstelbaar maakt, zodat je nooit op je tenen hoeft te staan of met je neus net boven het tapijt hoeft te hangen) merk je meteen waarom zo’n tijdsbalk een onmisbaar attribuut is in ieder huishouden: zonder enige moeite sla je er – ook letterlijk – de eerste de beste academicus mee van zijn paard. In deze tijd van specialisatie, waarin een filosoof soms nauwelijks op de hoogte is van wat er in de wetenschap of de kunst gebeurt, geeft een tijdsbalk een verrassend interdisciplinaire kijk op de geschiedenis.

Zoeken we bijvoorbeeld onze Gerard Mercator nog eens op, die leefde van 1512 tot 1594 en zelf – misschien ten onrechte – niet vermeld wordt op de tijdsbalk. Wil je weten in wat voor wereld deze man zijn kaarten tekende, dan kan je er zijn biografie natuurlijk op naslaan. Maar ik betwijfel of je daarin een volledig beeld van zijn tijd zal terugvinden. Veel beter – en veel gemakkelijker en sneller – zo lijkt me, kun je er Schoepens tijdsbalk bijhalen. En wat zie je dan? Artistiek gezien leefden wij toen in de Renaissance van het Noorden. Dürer borstelde zijn Vier apostelen bij elkaar (1523-26), Holbein de jongere schilderde zijn portret van Erasmus van Rotterdam (1523) en Brueghel de oudere werd onsterfelijk met zijn De blinde leidt de blinden (1568). In het zuiden van Europa heerste het maniërisme, met Veroneses Het gastmaal in het huis van Levi (1573) en Tintoretto’s Christus voor Pilatus (1566-67). Vasari bouwde het Uffizi in Florence.

In 1564 werden zowel Shakespeare als Marlowe geboren, en negen jaar later kwam John Donne ter wereld. Het is de periode waarin Mores Utopia verschijnt. De humanist overlijdt in 1535, een jaar voor Erasmus. In 1575 wordt de universiteit van Leiden opgericht en vijf jaar later verschijnt de eerste versie van Montaignes essays. Op godsdienstig vlak verkeerde Mercator midden de Reformatie. Calvijn leefde van 1509 tot 1562 en Luther publiceerde in 1520 zijn Von der Freiheit eines Christenmenschen. Filosofisch gezien was de zestiende eeuw dan weer een vrij stille periode. De groten zoals Descartes, Spinoza, Hobbes en Bacon werden bij wijze van spreken wel al aangekondigd, door Petrus Ramus bijvoorbeeld, Justus Lipsius, en dé grootheid van die tijd: Giordano Bruno. En dan, ten slotte, de wetenschap. We zien daar dat Mercator niet de enige was die de grenzen van zijn wereld wou verkennen en optekenen. Vooral wat de astronomie betreft was de zestiende eeuw een bloeiperiode, met Copernicus, Brahe, Kepler en Galilei.