Bij filosofische fictie denken we al snel aan mannen als Dostoyevski, Voltaire of Camus. Vaak vergeten we dat er ook vrouwen zijn die hun gedachtegoed in verhaalvorm opschreven. Daarom zetten we vijf filosofische romans die door vrouwen zijn geschreven voor u op een rij.
1. Ursula K. Le Guin – De ontheemde, 1974
Hoe vrij is een individu binnen een kapitalistische maatschappij? Biedt een anarchistische samenleving meer vrijheid? In haar sciencefictionboek De ontheemde stelt dichter en romanschrijver Ursula K. Le Guin deze kwesties aan de kaak. Uit onvrede met het politieke systeem op de planeet Urras sticht een deel van de bevolking een samenleving op de planeet Anarres. Op Urras overheerst een individualistisch georiënteerd kapitalisme met grote verschillen tussen arm en rijk. Anarres is daarentegen een utopisch anarchistisch bolwerk waar de belangen van de samenleving boven die van de enkeling staan. Het boek brengt het contrast tussen idee en de daadwerkelijke uitvoering van dit idee in de werkelijkheid naar voren. Anarres bleek toch niet aan de oorspronkelijk veelbelovende verwachtingen van de oprichters te kunnen voldoen. Het gaf hen niet de vrijheid die ze aanvankelijk verwachtten. Le Guin laat in haar boek zien dat vrijheid op papier nog geen garantie is voor vrijheid in de werkelijkheid.
2. Simone de Beauvoir – Een wereld van mooie plaatjes, 1966
Franse filosoof en feminist Simone de Beauvoir schreef naast haar baanbrekende essays ook talloze romans waarin ze belangrijke filosofische thema’s bespreekt. Een voorbeeld van zo’n roman is Een wereld van mooie plaatjes waarin de dissonantie tussen een volmaakte schijnvertoning en de harde realiteit centraal staat. Laurence, een jonge vrouw met een baan als reclameontwerpster, lijkt een perfect bestaan te leiden. Haar carrière verloopt naar wens, ze woont in een mooi huis en in het gezin is alles op orde. Wanneer haar tienjarige dochter plots serieuze existentiële vragen beginnen te stellen komt haar wereldbeeld op losse schroeven te staan. Ze beseft zich dat ze de buitenwereld alleen maar schone schijn voorhoudt. Dit doet ze ook naar haar dochter, die ze koste wat kost probeert te beschermen voor de ellende in de wereld. Net als de advertenties die ze voor haar werk maakt, creëert ze een vertekend beeld van de werkelijkheid. Waarom vinden we het zo belangrijk dat anderen denken dat we alles perfect op orde hebben? Waarom verbloemen we onze zwakke kanten?
3. Ayn Rand – De eeuwige bron, 1943
Wie zegt dat fictie niet in staat is heersende denkbeelden op zijn kop te zetten? Russisch-Amerikaanse Ayn Rand toont zich daartoe in staat met haar roman De eeuwige bron. Protagonist Howard Roark verzet zich tegen het conservatieve architectenbedrijf waar hij voor werkt, omdat het zijn creatieve vrijheid belemmert. De onafhankelijke, integere Roark komt naar voren als een afspiegeling van Rands ideale mens. Daarentegen beschrijft ze Roarks tegenhanger en rivaal, Peter Keating, als een conformist die slechts doet wat anderen van hem verwachten. Het boek is een apologie voor de superioriteit van het individualisme ten opzichte van het collectivisme, waarin de personages symbool staan voor verschillende denkbeelden. Aanhangers van rechts-liberalisme beschouwen het als een overtuigende bevestiging van de legitimiteit van hun eigen politieke opvattingen. Door haar filosofische ideeën in een pakkend verhaal te verwerken oefent Rand een blijvende invloed uit op het politieke klimaat.
4. Mary Wollstonecraft – Mary: A Fiction, 1788
‘Een gewaagde en gevaarlijke roman,’ noemt hoogleraar Engelse literatuur Claudia L. Johnson het boek van feminist Mary Wollstonecraft. In Mary: A Fiction steekt ze de draak met de klassieke opvattingen over vrouwelijkheid en bekritiseert ze de economische gronden en de ‘slavernij van het huwelijk’. De achttiende-eeuwse schrijver doet dit aan de hand van een verhaal over een vrouw die dezelfde naam draagt als zijzelf. Ze is de belichaming van alles wat in die tijd met masculiniteit werd geassocieerd; eigenschappen als rationaliteit, besluitvaardigheid en genialiteit. Daarnaast raakt ze verwikkeld in romantische relaties met zowel twee mannen als een vrouw. Charles, de man met wie Mary in het huwelijk treedt, bezit daarentegen juist voornamelijk vrouwelijke eigenschappen. Wegens de controversiële karaktereigenschappen van zowel de vrouwelijke als de mannelijke personages was het boek een voorloper van de eerste feministische golf van 1850 tot 1940. Tot op de dag van vandaag beschouwen geleerden het als een toonaangevend boek over vrouwelijkheid en mannelijkheid.
5. Iris Murdoch – De Leertijd, 1985
Hoe kun je nog weten wat het goede is wanneer religieuze opvattingen hun status als absolute waarheden verliezen? Is er dan nog iets of iemand die je vergiffenis kan schenken wanneer je een onuitwisbare zonde begaat? Dat zijn vragen waar de hoofdpersonen in De Leertijd mee worstelen. Atheïstische Stuart besluit het heft in eigen handen te nemen door zijn academische loopbaan te verruilen voor een simpeler, ‘puur’ leven. Hij wijdt zich aan sociaal werk in de overtuiging dat dit voor hem het goede is om te doen, tot onvrede van zijn familie. Intussen belandt zijn stiefbroer Edward in een diep dal nadat hij de dood van zijn beste vriend veroorzaakt. Zijn vriend pleegt zelfmoord nadat Edward hem voor de grap een broodje geeft waar hallucinerende middelen in verwerkt zitten. Hij wordt overmand door gevoelens van schuld en verdriet, zijn wandaad is onvergeeflijk. De zoektocht naar waarde onafhankelijk van religie vormt het centrale filosofische thema in het boek van de Britse filosoof en romanschrijver Iris Murdoch. Haarfijn weet ze de impact van de spirituele crisis in de moderne maatschappij ook in haar roman bloot te leggen.
