‘We zijn toneelspelers van ons eigen gezicht’

Een gerucht over het gezicht van de acteur Zac Efron zorgde onlangs voor veel ophef op Twitter. Hij zou plastische chirurgie hebben ondergaan om zijn kaaklijn te ‘verbeteren’. Al bleek het uiteindelijk om een gebroken kaak te gaan, toch ontving hij talloze tweets die hem verweten ‘niet eens meer op zichzelf te lijken’.  

Het voorval schetst een goed beeld van de rol die uiterlijke schoonheid in deze tijd speelt, vindt cultuurhistoricus en journalist Merlijn Schoonenboom (1974). ‘We zijn geobsedeerd door het gezicht.’ En die obsessie is niet nieuw, laat hij zien in zijn recent verschenen boek Het gezicht. Een cultuurgeschiedenis van sluier tot selfie. ‘Rond 1800 werd de klassenmaatschappij opgeheven. Mensen konden hun identiteit ineens niet meer uiten via herkenbare statussymbolen zoals pruiken en kleding van dure stoffen. Hoe onderscheid je je dan? Middels je gezicht, met bijvoorbeeld een karakteristieke snor of opvallende wenkbrauwen als blikvanger. In het socialemediatijdperk is dit moderne verlangen naar zichtbaarheid tot een nieuw hoogtepunt gestegen. We willen niet verdwijnen in de massa, en gebruiken ons gezicht om onze individualiteit uit te drukken.’ 

Sinds de opkomst van sociale media is het nog moeilijker geworden om door anderen gezien te worden: nog nooit waren er zo veel gezichten te zien op één plek. Hoe val je dan op? ‘Mooi zijn is de snelste manier om gezien te worden,’ zegt Schoonenboom. ‘Plastische chirurgie en instagramfilters worden nu massaal gebruikt om ons daarbij te helpen. Veel mensen conformeren zich daarbij aan hetzelfde type schoonheidsideaal: een kleine neus, hoge jukbeenderen en een egale huid. Paradoxaal genoeg zorgt onze behoefte om op te vallen er zo voor dat we steeds meer op elkaar lijken.’ Maar we willen ook dat iedereen ‘zichzelf’ en ‘echt’ is, laat de kritiek die Efron over zich heen kreeg zien. De maakbaarheid van het gezicht roept vragen op. Hoort je gezicht een weerspiegeling van je identiteit te zijn? En wat zegt je gezicht eigenlijk over je identiteit? 

‘De romantische benadering zoals die rond 1800 ontstond legt nadruk op het individuele en originele,’ zegt Schoonenboom. ‘Met het gezicht druk je uit wie je echt bent, en per individu is dat uniek. Maar toen al was in de portretkunst te zien dat authenticiteit toch ook een vorm van poseren is. Je gebruikt je gezicht als communicatiemiddel om een bepaald beeld van jezelf te presenteren. Het gezicht is een podium tussen openbaarheid en intimiteit. Kan je gezicht dan wel een authentieke uiting van je identiteit zijn? Door de geschiedenis heen wisselen de opvattingen hierover.’

Even tussendoor… Meer lezen over identiteit en authenticiteit? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Wanneer we het gezicht zien als een reflectie van iemands innerlijk kunnen zelfs gevaarlijke situaties ontstaan. ‘Criminologen als Cesare Lombroso meenden eind negentiende eeuw aan gezichtskenmerken, zoals doorgegroeide wenkbrauwen of een laag voorhoofd, te kunnen zien of iemand aanleg voor criminaliteit had. Deze deterministische blik staat in contrast met de belofte van maakbaarheid die in dezelfde periode opkwam: je kunt vormgeven hoe je zelf wilt zijn via het gezicht. Dat geeft vrijheid, maar veroorzaakt ook verwarring: wat is echt en wat is nep?’ 

Brengt die vrijheid ook verwachtingen met zich mee?  
‘De digitale cultuur heeft de maakbare schoonheid tot een nieuw hoogtepunt gebracht. Sinds de hoogtijdagen van realityster Kim Kardashian worden we blootgesteld aan het perfect gemaakte gezicht. Met plastische chirurgie en make-up zijn vrijwel alle imperfecties weggewerkt en gewenste kenmerken, zoals een strakke kaaklijn, worden toegevoegd of benadrukt. Die gepolijste Instagramface is in eerste instantie een digitaal ideaal, maar heeft door de opkomst van de plastische chirurgie ook effect op de realiteit.

Een recente ontwikkeling die hier nog een schepje bovenop doet is de bold glamour-filter van TikTok. Wanneer je in je telefooncamera kijkt bewerkt die je gezicht zo dat het lijkt alsof je een enorme make-over hebt gehad. Je make-up zit perfect, je lippen zijn voller, je huid is egaal. Als tegengeluid verschijnen massaal TikToks waarop gebruikers het filter al filmend weghalen om te laten zien dat het gezichtsbedrog is. Maar ook de authenticiteit waar zij voor pleiten is een stijlmiddel. Een ingezoomde, fel belichte selfie waarop je je oneffenheden laat zien komt evenmin overeen met hoe je eruitziet als je gewoon op straat loopt.

Dit spel met het gezicht is overigens niet per se een negatieve ontwikkeling. Het laat zien hoe het gezicht in de digitale cultuur een instrument is geworden om je identiteit mee uit te drukken. We zijn nu meer dan ooit toneelspelers van ons eigen gezicht.’  

Is schoonheid dan ook een spel?  
‘De perfecte Instagramface roept de vraag op: is schoonheid cultuur of natuur? Ik denk dat de beleving van schoonheid – die aantrekkingskracht – iets is dat in de mens zit. Maar hetgeen waartoe we ons dan precies aangetrokken voelen is afhankelijk van culturele veranderingen. De populaire Kardashian-schoonheid kun je zien als zo’n culturele omslag; die is duidelijk gericht op de snelheid van sociale media. Bij het vluchtige swipen beoordeel je in een fractie van een seconde of je iets mooi vindt, en dan scroll je weer verder. Ook opvallend is de geglobaliseerde etniciteit van de Instagramface. Kenmerken van allerlei verschillende etniciteiten die we mooi vinden komen daarin samen: de lippen zijn wat voller gemaakt, de neus wat kleiner, de huid wat meer gebronsd. Dat kan worden verklaard door de theorie van de averageness, die stelt dat we het gemiddelde van alle gezichten binnen onze groep het mooist vinden. Onze “groep” bestaat door sociale media uit de hele wereldbevolking. De etnische mengelmoes als schoonheidsideaal laat goed zien wat schoonheid is: een mix van cultuur en natuur.’

Hoe we naar schoonheid kijken wordt nu dus grotendeels bepaald door maakbaarheid. Is er een alternatief? 
‘De Duitse filosoof Lisa Schmalzried gaat in haar theorie over menselijke schoonheid op zoek naar een uitleg die verder gaat dan de vraag of schoonheid fysiek en meetbaar is, of juist een reflectie van het innerlijk. Haar alternatief is “expressieve schoonheid”: door iemand langere tijd te observeren, ontdek je schoonheid in bepaalde houdingen, bewegingen of uitdrukkingen die specifiek bij die persoon horen. Die schoonheid moet als het ware eerst tot leven komen. Er zijn wel meetbare aspecten van schoonheid; zo vinden de meeste mensen grote ogen mooi. Maar dat een foto een compleet andere indruk kan geven van een gezicht dan een bewegend beeld ervan, laat zien dat expressieve schoonheid essentieel is. Iemands flaporen of een wat scheef gebit vind je op het eerste gezicht misschien niet zo mooi. Maar gaandeweg kun je er de schoonheid van in gaan zien, omdat het de schattigheid, speelsheid of humor van die persoon des te meer laat sprankelen.’ 

Het gezicht. Een cultuurgeschiedenis van sluier tot selfie 
Merlijn Schoonenboom 
Atlas Contact 
232 blz. 
€ 21,99