Wat is er zo vervelend aan twijfelen?

De mythische koning Tantalus is beroemd vanwege zijn bonje met de goden. Dat zat zo: eerst stal hij hun voedsel en roddelde over hen. Daarna trakteerde hij ze op een feestmaal waarbij hij stiekem zijn eigen zoon bereidde en opdiende, om te kijken of de goden wel echt alwetend zijn. Er volgde een gruwelijke straf, de spreekwoordelijk geworden ‘tantaluskwelling’.

Dat had je natuurlijk kunnen zien aankomen, maar Tantalus lijkt in het verhaal geen moment te twijfelen. De helden uit de Griekse mythologie twijfelen sowieso maar zelden; veel van hen lijken dat knagende gevoel van onzekerheid helemaal niet te kennen. Misschien is Tantalus geen goed voorbeeld, maar ik zou soms graag wat van die mythische daadkracht willen, bijvoorbeeld als ik tot mijn eigen ergernis in de winkel sta te aarzelen over het avondeten. Wat maakt twijfelen soms zo vervelend?

Twijfelen brengt je in een staat van ‘weerloze passiviteit’, schrijft Peter Bieri in Het handwerk van de vrijheid. Je vermogen tot handelen raakt verlamd. De ober staat te wachten en jij kunt maar niet beslissen. Kiezen betekent volgens Bieri dat je je ergens mee identificeert. We hebben allerlei wensen, maar kiezen ervoor bepaalde wensen de voorkeur te geven. En pas in deze keuze word je iemand. Een vrije wil is een wil die je jezelf ‘nadrukkelijk kunt toeschrijven’. Wie twijfelt, identificeert zich nog nergens mee en is in zekere zin nog niets.

Toch wordt twijfel door filosofen graag aangeprezen. De belofte van de twijfel is namelijk dat hij de waarheid onthult. Door je aannames te onderzoeken en alles opzij te schuiven wat onvoldoende onderbouwd is, houd je de dingen over die boven alle twijfel verheven zijn. Zo komt René Descartes bijvoorbeeld bij zijn beroemde stelling ‘Ik denk dus ik ben‘. Misschien dat twijfelen vervelend is als je moet handelen, maar prettig als je filosofeert: dan is twijfelen net zolang ideeën en overtuigingen in je hoofd omwentelen tot de waarheid eruit rolt.

Maar mij bekruipt soms de twijfel of twijfel wel in staat is om, naast verkeerde opvattingen af te breken, weer juiste op te bouwen. Blijft er wel iets over als het denken alles ontrafelt? Tijdens mijn momenten van geloofstwijfel voelde het bijvoorbeeld eerder alsof een afgrond zich opende, een leegte die niets te brengen heeft, waarheid noch zekerheid, en waarmee niet te leven valt. Tantalus wordt gekweld met eeuwige honger en dorst, en twijfel lijkt op iets soortgelijks uit te lopen. De twijfelaar reikt naar de waarheid, maar telkens als hij dichtbij komt ontglipt ze hem.

‘Het is een vergissing te menen, dat diep nadenken over de uiteindelijke mogelijkheden van het leven enige helderheid in het leven zou kunnen brengen,’ schrijft Cornelis Verhoeven in Rondom de leegte. Zeker als je denkt te weten dat je uiteindelijk zeker kunt weten. ‘Wie zo gelukkig is te kunnen kiezen zonder wroeging of scepsis, stelt uiteindelijk dezelfde daad als de twijfelaar die na eindeloos protocollen dezelfde keus doet. Maar hij behoudt zijn frisse kracht.’

Misschien ontsnapt alleen de twijfelaar die genoegen neemt met onwetendheid aan de kwelling van getob.