Intuïtie maakt meer kapot dan je lief is, vindt rechtspsycholoog Harald Merckelbach. We moeten leren onze gevoelens te disciplineren met ons verstand.
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie: BMFotografie
Wat kan ik weten?
‘Binnen de rechtspraak menen sommige mensen aan waarheidsvinding te moeten doen. Maar dat is eigenlijk buitengewoon naïef. Neem het geval van een dermatoloog die naar een moedervlek kijkt op een enkel. Hij zegt tegen zijn patiënt dat de vlek er normaal uitziet. Een tijdje later krijgt de patiënt klachten. Dan blijkt het toch kanker. Uiteindelijk overlijdt hij aan de melanoom. Nabestaanden klagen de dermatoloog aan wegens wanprestaties. Ze vragen andere dermatologen om een second opinion. Die beweren vervolgens dat de dermatoloog had moeten zien dat het een gevaarlijke moedervlek was. Maar achteraf is dat makkelijk oordelen. Het had meer moeten gaan om de vraag of de dermatoloog op dat moment met de kennis die hij toen had de juiste beslissing heeft genomen. Het draait om redelijkheid en prudentie en niet zozeer om waarheid.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In dit geval hadden die second-opinion-dermatologen zonder kennis over de afloop naar de foto’s van de moedervlek moeten kijken. Zo’n onderzoek moet altijd blind gedaan worden. Als we op zoek gaan naar wat er gebeurd is, dan gaat al onze kennis direct een rol spelen bij ons onderzoek, en ontstaat er altijd een vorm van tunnelvisie. Wij zijn nu eenmaal geneigd om op onze intuïtie te varen die binnen een fractie van een seconde bepaalt hoe de vork in de steel zit. Eigenlijk moet je proberen om voortdurend in je hoofd een alternatieve hypothese in gedachten te houden die je intuïtie tegenspreekt. Dat is ontzettend moeilijk. Je kunt die tegenspraak daarom ook organiseren met anderen. Zoek mensen op die het met je oneens zijn.’
Wat moet ik doen?
‘We moeten onszelf en anderen leren om sceptisch te denken. En dat is juist in deze tijd belangrijk want ik heb de indruk dat studenten van nu er slechter in zijn. Begrijp me niet verkeerd, ik heb ongelooflijk slimme studenten, maar ze weten vaak het verschil niet tussen feit, mening, observatie, voorkeur en hypothese. Misschien komt dat doordat ze minder lezen? Of doordat de curricula op de universiteiten worden uitgekleed? Vroeger kregen artsen, psychologen en juristen filosofie en dat schept conceptuele verheldering. Dat zit er nu vaak niet meer bij.
Het nieuwe kabinet zou scholen willen verplichten om hun leerlingen het parlement en de Nachtwacht te laten bezoeken. Het lijkt mij verstandiger om alle scholieren een uurtje per week filosofie te geven. Niet Rembrandt en het Wilhelmus, maar Spinoza en Descartes hebben ze nodig.’
Wat mag ik hopen?
‘Ik heb goed nieuws, je mag heel veel hopen. Ik mag dan wat ontevreden zijn over de kritische houding van mijn studenten, toch gaat het in z’n algemeenheid beter met de wereld en met ons. Er is vooruitgang.
Psycholoog Steven Pinker heeft dat laten zien in zijn prachtige boek Ons betere ik. Er staan dagelijks veel berichten in de krant over geweld, maar als je de statistieken erbij pakt worden we steeds minder gewelddadig en gaan we steeds fatsoenlijker met elkaar om. Dat is het resultaat van de Verlichting. Ik beantwoord hier de vragen van de grote Verlichtingsdenker Immanuel Kant. In zijn artikel Wat is Verlichting? moedigde hij ons aan om ons verstand te gebruiken. Dat heeft effect gehad. Als we zo doorgaan wordt het alsmaar beter.’
Wat is de mens?
‘In de psychologie is steeds duidelijker geworden dat de mens twee denksystemen heeft: systeem 1 en systeem 2. Systeem 1 is het intuïtieve denken en 2 het rationele denken. De mens heeft een sterke voorkeur voor systeem 1. We hebben onmiddellijk een intuïtief antwoord klaar en daar klampen we ons aan vast. Twitter, met al z’n gescheld, dat is systeem 1 in optima forma. Maar ook programma’s als The Audition of The Voice appelleren aan systeem 1. Iemand komt op en daar moet en zal de kijker in korte tijd een oordeel over vormen.
90 procent van de tijd brengen we door met systeem 1. Maar als we werkelijk onze intuïtie en onze vooroordelen de baas willen worden moeten we systeem 2 inzetten. En waar het dan om gaat is dat we met systeem 2, systeem 1 disciplineren. Je kunt systeem 1 namelijk niet zomaar uitzetten. Dat zou trouwens helemaal niet goed zijn. Systeem 1 heeft ook z’n nut, het zorgt ervoor dat we snel kunnen beslissen in het leven van alledag. Dat is nu eenmaal nodig. Maar als we alleen op systeem 1 varen, stellen we onze vooroordelen nooit bij en geven we toe aan onze neiging om ook complexe problemen langs de weg van haastige indrukken op te lossen. Het goede nieuws is dat we steeds beter worden in het disciplineren van systeem 1.’
