Op 8 april werd in de Nieuwe Kerk in Amsterdam een kunstwerk van Jeff Koons beschadigd. Het werk behoorde tot de ‘Gazing Ball’-serie, een reeks reproducties van meesterwerken – in dit geval een Perugino –, waar Koons een spiegelende blauwe bal aan toevoegde. Het was precies die bal, gemaakt van handgeblazen glas, die eraan moest geloven toen een onhandige toeschouwer de vuistregel van kunstbezoek veronachtzaamde: niet aanraken!
Drie voorbeelden van Jeff Koons’ ‘Gazing Ball-sculpturen’
Het is een voorval dat bijkans schreeuwt dat het een allegorie is. Maar een allegorie van wat? Een enkeling ziet er een soort goddelijke vergelding in voor het soort kunst dat Koons maakt, dat soms een goedkoop trucje lijkt en tegelijk een peperduur luxeartikel is. Het heeft ook wel iets gemakzuchtigs: laat je assistenten een aantal ‘klassieken’ als Da Vinci, Van Gogh en Manet naschilderen, bal ervoor, en klaar is Koons. Was het misschien de illusie dat we met een serieuze kunstenaar van doen hadden die hier als een zeepbel uiteenspatte?
Interessanter is te kijken naar waar de bal volgens Koons zelf voor stond. In een interview in de Volkskrant zei hij dat de bal jou als kijker bevestigt: ‘Wanneer je naar het schilderij kijkt en je ziet jezelf weerspiegeld in de bal, dan verhevigt dat de zintuiglijke ervaring.’ In deze intentie ligt mijns inziens het werkelijke probleem van de ‘Gazing Ball’-serie: de misvatting dat de esthetische ervaring bestaat in het herkennen of bevestigen van jezelf. Dit staat haaks op een grondgedachte die we in esthetische theorieën van bijvoorbeeld Gadamer, Adorno of recentelijk Hartmut Rosa aantreffen, namelijk dat de esthetische ervaring juist draait om de confrontatie met het andere.
Rosa spreekt in zijn laatste werk over ‘resonantie’, waarin we aangesproken worden door het andere, en waarbij van ons een antwoord wordt verwacht. Hij benadrukt dat resonantie niet een louter subjectieve ervaring is, maar een relatie tussen subject en buitenwereld (een Weltbeziehung). Vandaar ook dat de esthetische ervaring weerstand kan bieden tegen de vervreemding en het isolement die het hedendaagse bestaan volgens Rosa en de andere denkers kenmerken.
Dat is het ironische van Koons’ geste: de ervaring die hij naar eigen zeggen tot stand wil brengen wordt door de bal juist verstoord. De bal zuigt onze aandacht op en spiegelt die naar onszelf terug, en weerhoudt ons zo van de mogelijkheid om daadwerkelijk met het kunstwerk in contact te treden. Zo bezien zijn de scherven wellicht de wraak – als van een bedrogen geliefde – van het werk op het narcisme van de kunstbeschouwer.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
