Wie ben ik? Filosoof Sabine Wassenberg onderzoekt in Mijn ego en ik wat bewustzijn is, wat een ik is en wat er achter dat ik schuilgaat. Haar zoektocht is vooral een innerlijke reis, zegt ze, maar niet in psychologische zin: ‘Ik was niet zozeer op zoek naar mijn eigen diepste zelf. Ik zocht naar het mysterie dat in alle mensen schuilgaat, naar het zijn.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand.
Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
In haar boek koppelt Wassenberg haar eigen belevenissen in de wereld van de meditatie aan de opvattingen van drie wetenschappers die het ik onderzoeken. Ze interviewt psychiater Hank Vyner, wiskundige Henk Barendregt en neuroloog James Austin, beoefenaars van oosterse meditatietechnieken die op verschillenden tradities zijn geënt. Zij zien het ik als een illusie, een construct.
Wassenbergs zoektocht levert een hybride boek op; een soort dagboek met ruimte voor uitgebreide uitleg van verschillende manieren om het ik te zien en onderzoek naar de effecten van meditatie op dat ik. ‘Ik wilde aanvankelijk een reeks interviews met deze wetenschappers bundelen in een boek. De uitgever spoorde me aan om het persoonlijker te maken. Dat vond ik aanvankelijk moeilijk, maar het was ook leuk dat ik zo meer van mezelf kwijt kon. Dat wilde ik ook.’
In je boek vertelt de Nederlandse wiskundige en onderzoeker Henk Barendregt dat het ego ons afschermt voor leegte en de angst voor die leegte.
‘Het ego is een construct dat bestaat uit verhalen over onszelf, waarmee we onszelf ook kunnen vastzetten. We klampen ons vast aan dingen, aan emoties, aan gedachten. Wanneer we dat niet meer doen, vervallen we in een leegte. De betekenissen die we gewoonlijk geven aan de dingen, aan onze gevoelens en aan onszelf zijn even weg. We zijn vervreemd en dat leidt tot angst die zo groot kan zijn dat we ervan kunnen gaan overgeven. Die walging is vergelijkbaar met wat Antoine Roquentin, de hoofdpersoon van Sartres boek Walging, ervaart. Volgens Barendregt doen we er beter aan die angst te omarmen. Dan kunnen we ons vervolgens via die walging “zuiveren” en uiteindelijk een staat van verlichting bereiken.’
Hoe moeten we die verlichting zien? In je boek spreek je over een hoger bewustzijn, dat zich onderscheidt van het ego.
‘Verlichting is niet één bijzondere gebeurtenis, zoiets als een mystieke ervaring waarin je bewustzijn even aangescherpt is. Het is een staat van hoger bewustzijn, waarin je je angsten, verslavingen, en zaken waaraan je je vastklampt hebt overwonnen. Verlichting leidt tot een mooier karakter en zorgt ervoor dat je meer vanuit liefde handelt, en de angst niet vermijdt.’
En meditatie is de sleutel?
‘Volgens de Amerikaanse neuroloog James Austin verliezen de bronnen van afleiding aan kracht door meditatie. Meditatie maakt ons innerlijke leven eenvoudiger. Het gaat erom aandachtig te zijn, te focussen op het hier en nu. Hoe dieper en vaker we deze realiteit aanraken, hoe beter we de dingen kunnen ervaren zoals ze echt zijn. Ook kunnen we zo een gevoel van eenheid met alle dingen, een verdwijnen van het zelf ervaren.’
We leven in een samenleving waarin we onszelf steeds meer moeten ‘branden’, als een merk moeten verkopen, om aan werk te komen of mee te tellen. Leidt dat niet tot een gruwelijk narcisme, waaruit we ons vervolgens weer willen verlossen door een toevlucht te nemen tot meditatietechnieken?
‘We hebben nu eenmaal een ego, en daar is op zichzelf ook niets mis mee. Het wordt pas schadelijk als we onze angsten er te veel mee afschermen. Dat we moeten knokken om een plaatsje te verkrijgen in het leven, in de samenleving, is niet alleen maar slecht. Het kan ook goed zijn om jezelf te profileren. Maar ik zie ook wel dat er een spanning is tussen streven naar een hoger bewustzijn en bijvoorbeeld sociale media zoals Facebook en LinkedIn gebruiken. Als je geneigd bent om voortdurend je telefoon te checken, kan dat een afleiding zijn waarmee je de leegte uit de weg gaat. Of als je op Facebook kijkt of mensen je berichten ‘liken’, kun je geleid worden door een sterke zucht naar bevestiging.’
Je zoektocht mondt uit in het Oosten, meer specifiek: bij het boeddhisme en daarop geïnspireerde therapeutische technieken. Waarom heb je je als westers geschoold filosoof niet ook verdiept in westerse tradities?
‘Ik zocht opvattingen die theorie en praktijk verbinden. Dat spreekt me aan in die oosterse richtingen. Natuurlijk verbonden Kant of Descartes hun filosofieën ook met hun eigen leven, maar op die praktijken zijn geen scholen gegrondvest. Diepe inzichten zijn ondergesneeuwd in uitgebreide verwoording van theorie. Daarbij komt dat de oosterse filosofie meer is gekoppeld aan het idee van verlichting, aan het stil maken van het hoofd.
Ik weet dat er ook in de westerse traditie richtingen te vinden zijn die meditatie en theorie combineren, bijvoorbeeld bij bepaalde kloosterordes. Daar weet ik nog niet genoeg van, al vind ik ze wel interessant. Dat is iets voor een volgend project.’
