De veroordeling van de Russische oppositieleider Navalny en het succes van het Russische Spoetnik V- coronavaccin zijn inzet geworden van een symbolische krachtmeting tussen Rusland en het Westen. ‘Momenteel delft Europa in die krachtmeting het onderspit. Daar zouden wij lessen uit moeten trekken,’, zegt Hans kribbe, politiek filosoof en adviseur in Brussel, jarenlang werkzaam voor de Europese Commissie en als communicatieadviseur voor Kremlin. ‘We moeten nadenken hoe wij ons in de internationale politiek willen positioneren.’
Showproces
De zaak Navalny lokte scherpe reacties uit van de Europese leiders: ‘pure lafheid’, ‘een klap voor de rechtstaat’, ‘erg zorgelijk’, klonk de kritiek. ‘De Europese reacties hebben iets plichtsmatigs’, zegt Evert van der Zweerde, Ruslandkenner en hoogleraar ethiek en politieke filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Daar zit een flinke dosis symboolpolitiek in, en aan de Russische zijde weten ze dat natuurlijk ook. Het is geen nieuws dat Rusland zich niet houdt aan de internationale rechtsorde. Sterker nog: zij doen dat heel openlijk en met veel machtsvertoon. Het proces tegen Navalny is evident gefabriceerd, iedereen weet dat hij in coma lag toen hij aanvankelijk zogenaamd voor de rechtbank moest verschijnen. Rusland voert een karikatuur van de rechtstaat op, want Navalny is niet zomaar opgesloten of doodgeschoten. Hij moest worden berecht, hij had een advocaat, hij mocht het laatste woord doen. Het showproces draagt een boodschap uit: wij hebben lak aan jullie regels, wij doen het hier op onze eigen manier.’
‘Zodra Europa zich intensiever met de zaak Navalny gaat bemoeien, wordt het des te makkelijker om hem als een handlanger van het Westen af te schilderen’, vertelt Kribbe. ‘Navalny wordt gezien als een instrument dat wordt aangestuurd door Westerse veiligheidsdiensten om Rusland en Poetin zelf te ondermijnen. Dat is niet slechts propaganda, maar ook hoe de Kremlin het écht ziet. Het is een uitvloeisel van de Russische visie op hoe de wereld werkt. Internationale politiek draait volgens hen niet om rechten en regels, het is in hun ogen altijd machtspolitiek.’
Deze machtsstrijd zet Europa in een patstelling. Scherpe reacties zullen weinig effect hebben, maar niet reageren komt óók over als een zwaktebod. De vraag is wat Europa dan zou moeten doen. ‘Europa zou goed moeten nadenken wat zij met zulke sancties wil bereiken’, zegt Kribbe. ‘Wij opereren nog steeds vanuit de veronderstelling dat er universele wetten en regels zijn, en dat wij, Europa, het Westen, de taak hebben om daar iets aan te doen als ze worden geschonden. Maar moeten wij ons verantwoordelijk maken voor de democratie in Rusland en in de hele wereld? Dan is de veroordeling van Navalny ons falen. Wij moeten onze doelen bijstellen, en meer realistisch zijn over wat wij als Europa kunnen bereiken. Wij kunnen geen paradijs op aarde creëren.’
Van der Zweerde waarschuwt voor moralisering. ‘Wij kunnen onze standaard – rechtstaat en liberale democratie – niet verheffen tot een absolute maatstaf waar we iedereen aan gaan meten. Maar wij moeten ook niet doorschieten in een soort cultuurrelativisme, en zeggen: dit is blijkbaar hoe Rusland het doet en wat de Russen zelf willen. Want wie zijn ‘de Russen’? In ieder land zijn er verschillende krachten en opvattingen; wat ‘de Nederlanders’ willen is ook veel diverser dan elk kabinetsbesluit, en in Rusland is het natuurlijk ook zo. Wij moeten niet de boodschap uitstralen naar de mensen die nu in Rusland de straat op gaan: sorry, maar je woont in het verkeerde land. Daarom is het belangrijk om wel banden te onderhouden met Russische organisaties en met de gewone Russen.’
Eerst het brood, dan de moraal
Het nieuws over het succes van het Spoetnik V-vaccin komt ‘wonderbaarlijk tegelijkertijd’ naar buiten met de ophef over de zaak Navalny, zegt van der Zweerde. Poetin maakt goede sier met dit nieuws, maar aanvankelijk was er veel twijfel over de effectiviteit van het vaccin. Van der Zweerde: ‘Het is populair om in het Westen een beetje lacherig te doen over Rusland. Maar het is ook een land dat een ongelofelijk sterke traditie heeft in natuurwetenschappen, en in de medische wetenschap. Het Spoetnik-vaccin is niet toevallig genoemd naar de eerste satelliet die überhaupt de ruimte in gestuurd werd. Ook tijdens de Koude Oorlog was er technologisch wedijver tussen de grootmachten, en de Russen liepen een tijdlang vóór op de Amerikanen. Technologische superioriteit heeft duidelijk een politieke kant. Maar het zou slecht zijn als de goedkeuring van het vaccin wordt vertraagd of bemoeilijkt uit politieke overwegingen.’
Kribbe stelt dat Europa weinig keuze heeft. ‘Zoals Bertolt Brecht ooit zei: eerst komt het brood, en dan de moraal. Europa zal het Russische vaccin gaan inkopen als het wordt goedgekeurd, want wij hebben het gewoon nodig. Poetin zal het presenteren als een overwinning, maar het is ook een feit dat Europa heeft gefaald om tijdig voldoende vaccins te produceren en te distribueren. Nederland heeft het ergste gefaald van allemaal, wij staan onderaan op alle ranglijstjes. De vernedering is natuurlijk enorm. Maar daar kun je Poetin niet van beschuldigen, en ook niet dat hij daar publicitaire winst uit gaat halen; daar moeten we onszelf van beschuldigen. Als je zo faalt, dan betaal je ook een geopolitieke prijs: gezichtsverlies.’
Van der Zweerde ziet een verband tussen dit falen en bepaalde zwakheden van liberale democratie zelf: ‘Dit is bijzonder sterk zichtbaar in Nederland, waar iedereen zijn zegje wil doen. Het kabinet wil met alle partijen rekening houden, maar dan krijg je veel compromissen, en geen helder beleid. Wij willen overal invloed op hebben, maar tijdens een epidemie heeft dat zijn prijs.’
Kribbe: ‘Rusland is een soort systeemrivaal geworden. Er is een technologische krachtmeting, maar er is ook de vraag welk systeem beter in staat is om de maatschappij te organiseren. En onze liberale democratie heeft op het internationale toneel veel geloofwaardigheid verloren de afgelopen twaalf maanden, sinds de Corona-crisis. Wij moeten nu geen energie verspillen aan moralisering, en meer aandacht besteden aan onze belangen, en de eerste prioriteit is om snel uit de crisis te komen. Wij moeten voorkomen dat terwijl de VS, China en het VK economisch uit de startblokken vliegen, wij nog maanden thuiszitten. Dat moet het hoofddoel zijn voor onze buitenlandpolitiek.’
