Pas op! Filosofie kan je een slechtere burger maken

Stel, je bent de bestuurder van een tram die met bijna honderd kilometer per uur voortraast. Vóór je op het spoor zijn vijf arbeiders aan het werk. Je kunt niet meer op tijd remmen, maar je kunt nog wel aan je stuurwiel draaien en zo je tram op een zijspoor zetten. Op dat zijspoor is slechts één iemand aan het werk. Je hebt dus de keus tussen niet aan je stuur draaien en vijf mensen doden, of een draai aan je stuur geven en één persoon de dood in jagen. ‘Wat doe je?’, vraagt Harvard professor Michael Sandel die zojuist deze situatie heeft geschetst aan zijn studenten. ‘Wie aan het stuurwiel zou draaien steekt nu zijn hand op.’ Bijna alle handen in de gigantische collegezaal gaan de lucht in. ‘En wie zou niet aan het stuurwiel draaien?’ Slechts een enkeling steekt een arm omhoog.
‘Oké. Stel nu dat je op een brug staat. Er komt een trammetje aangereden dat op het punt staat onder je door te rijden. Je ziet dat het te veel vaart heeft om nog te kunnen remmen voor de vijf mensen die verderop aan het spoor werken. Naast je staat een dikke man. Je zou hem vrij eenvoudig over de rand kunnen duwen. Hij zou door zijn gewicht de tram tot stilstand brengen. De dikke man is dan dood, maar je zou wel de vijf mensen, die verderop op het spoor werken, redden. Wat doe je? Wie de dikke man een duw zou geven, steekt zijn hand in de lucht.’ Bijna geen handen. ‘Wie doet niets?’ Vrijwel alle handen gaan omhoog. ‘Waarom zou je wel het zijspoor kiezen in het eerste geval, maar niet de dikke man een duw geven in de tweede situatie?’, vraagt Sandel aan de studenten. Iemand in de zaal staat op. Hij krijgt razendsnel een microfoon aangereikt: ‘Als ik de bestuurder van de tram ben, moet ik wel wat doen. Dan is een kleine draai aan mijn stuur niet veel meer dan rechtdoor rijden. Maar wanneer ik op de brug sta, moet ik echt een man een duw geven. Dat is moord.’ ‘Heel goed’, zegt de professor. ‘Maar wat nu als de dikke man op een luik staat en je door een draai aan een stuurwiel het luik kunt openen zodat de man voor de tram valt, wat is dan nog het verschil met de eerste situatie?’ De zaal moet lachen. ‘Dan zou ik het nog steeds niet doen’, reageert de student. ‘Het gaat erom dat ik als ik op de brug sta een buitenstaander ben, die zich er pas mee gaat bemoeien zodra hij de man een duw geeft, of door het luik laat zakken. Als ik de bestuurder van de tram ben, dan ben ik er sowieso bij betrokken, of ik nu wel of niet iets doe.’ ‘Heel goed’, antwoordt Sandel. Hij heeft de studenten waar hij ze hebben wil. Nu kan hij uitleggen dat er blijkbaar twee verschillende manieren zijn om handelingen moreel te rechtvaardigen: vanuit de consequenties – zo min mogelijk doden – of vanuit intrinsieke waarden – moord is niet goed, wat de consequenties daarvan ook mogen zijn. Dan is het niet ver meer naar de filosofie van Jeremy Bentham en Immanuel Kant. Bentham, de utilitarist, die zegt dat een handeling goed is wanneer die het grootste geluk voor het grootste aantal mensen oplevert. Immanuel Kant, die een plichtenethiek ontwikkelt waarbij elke handeling een intrinsieke waarde heeft: je mag nooit liegen of doden, onafhankelijk van de consequenties ervan.

Risico’s
Sandel is op z’n best als hij in gesprek is met zijn studenten. Hij verliest nooit de lijn uit het oog, vraagt steeds hoe de persoon heet die aan het woord is geweest en weet even later moeiteloos die naam te reproduceren. Maar hij legt ook op een aanstekelijke manier theorieën van filosofen uit. Zijn betoog is altijd helder, zonder ooit oppervlakkig te worden. Hij maakt af en toe een grap, maar laat er geen twijfel over bestaan dat hij met serieuze zaken bezig is.
Sandel waarschuwt zijn studenten zelfs van te voren: ‘Aan filosofie zijn risico’s verbonden’, zegt hij met een ernstig gezicht. ‘Je moet er rekening mee houden dat je misschien wel een slechtere burger wordt in plaats van een betere. Filosofie is namelijk een vervreemdende, zelfs ondermijnende, activiteit. Je ziet het al bij Socrates. Zoals in de dialoog Gorgias, waarin één van Socrates’ vrienden, Callicles, tegen hem zegt: filosofie is een mooi speeltje, als je er met mate en op het juiste moment van geniet. Maar als je te ver gaat, leidt ze tot volstrekte vernietiging. ‘Neem mijn raad nou aan’, zegt Callicles. ‘Stop met argumenteren.’Vrij vertaald door Sandel: ‘Houd op met dat eeuwige gefilosofeer, aanvaard de werkelijkheid, ga economie studeren.’ Hoewel Sandel als professor in de filosofie Callicles natuurlijk onmogelijk gelijk kan geven, heeft Socrates’ vriend volgens hem toch een punt: ‘Filosofie vervreemdt ons van het vertrouwde. Niet door nieuwe informatie te geven, maar door de werkelijkheid te bevragen, en zo een nieuwe manier van kijken te ontwikkelen. Maar, en hier komt het risico, zodra het bekende vreemd is geworden, zal het nooit meer hetzelfde zijn. Zelfkennis is net zoiets als verloren onschuld. Hoe verwarrend je haar ook vindt, zij kan nooit meer niet-gedacht worden.’
Als je tegen de wat gelikte Amerikaanse aanpak bestand bent, waarbij de studenten na elk filmpje applaudisseren alsof ze het klapvee zijn bij een talkshow, kun je veel leren van deze dvd. Je krijgt in 624 minuten een uitstekende en zeer vermakelijke inleiding in de politieke filosofie. Dat is natuurlijk wel een lange zit, maar als je het juiste moment kiest en met mate geniet, kan dat geen probleem zijn.