Islamgeleerde én filosoof. Tariq Ramadan weet dat dit ongebruikelijk is. ‘Van een islamgeleerde wordt verwacht dat hij over de islam schrijft, en over niets anders. Maar ik heb ook Franse literatuur en filosofie gestudeerd en mijn proefschrift ging over Nietzsche.’ Filosofie Magazine sprak Ramadan kort over diens interesse voor de Duitse denker.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Waarom bent u in Nietzsche geïnteresseerd?
Nietzsche spreekt mij op twee manieren aan.Ten eerste, als de geschiedschrijver van de filosofie. Nietzsche vertelt over de hele westerse filosofische traditie, vanuit zijn specifieke perspectief. En dat perspectief is het vitalisme. Van daaruit ziet hij Socrates als het begin van een rationalisme dat niets wil weten van de diepte van het leven. Wat Socrates voorstaat is weten, geen wijsheid. Het noodlot van de mens is vervangen door het calculerende verstand. Nietzsche bekritiseert de Socratische gedachte dat alles bewust moet zijn, wil het goed zijn. Hij behandelt Socrates als een symptoom van een onderdrukkende wil die tot op de dag van vandaag het leven met rede wil temmen, inperken – die levensvijandig is. Voor Nietzsche is deze vijandigheid tegenover het leven het bewijs van een zwakte, van het verval, van decadentie.
Maar u kunt vanuit Nietzsche en uit het perspectief dat hij kiest ook andere filosofen lezen, zoals Kant, of Descartes. En dat is het belang van Nietzsche voor mij, hij heeft voor mij de deur geopend naar de filosofie, naar andere filosofen.
En de tweede manier?
Nietzsche ontdekt op een gegeven moment de muziek, en de kunst. Muziek brengt de ziel in vervoering. Maar soms is de beleving van de muziek zo sterk dat ons bewustzijn en ons individuele bestaan er helemaal in op dreigen te gaan. Daarom heeft de mens een mythe nodig, de woorden die hem beschermen voor dit zelfverlies.
In dit spanningsveld ontstaat bij Nietzsche een filosofie van de mens. Vooral in zijn vroege werk, De geboorte van de tragedie, beschrijft Nietzsche de tragische dimensie van de mens. Wat mij daarin zo aantrok is hoe Nietzsche daar schrijft over het probleem van het menselijke lijden. Want leven, dat betekent: lijden. De grote vraag is hoe mensen omgaan met dit lijden. Daar schrijft Nietzsche ook over de christelijke traditie die het lijden aan schuld koppelt. De reden dat de mensen lijden, is omdat zij al bij voorbaat een schuld hebben, de schuld van de erfzonde.
Nietzsche bekritiseert deze koppeling van het lijden aan schuld, die ons opzadelt met het slechte geweten: we denken dat we lijden omdat we zondig zijn, omdat we voor onze zonden worden bestraft. Maar het lijden is geen straf. Voor Nietzsche is het feit dat we als mensen lijden, fundamenteel. Wat ons als mensen bepaalt, is de manier waarop we ons daartoe verhouden. Accepteer het lijden, dat is wat Nietzsche zegt. Dat had raakvlakken met thema’s over het lijden die ook in de islamitische traditie aanwezig zijn, en die niet de christelijke gedachte van schuld en de erfzonde kennen – de mens wordt onschuldig geboren. Maar menselijk lijden en de verhouding tot dat lijden is belangrijk.
Ziet u Nietzsche ook als de cultuurcriticus?
Nou, nee. Het is waar dat Nietzsche heel fel over de Europese cultuur schrijft, maar ik vind dat daar te veel nadruk op wordt gelegd. Ik denk dat het heel belangrijk is om Nietzsche in ere te herstellen als de filosoof die iets fundamenteels van de menselijke natuur heeft weten bloot te leggen, en daarin ben ik geïnteresseerd.
Waarom verwacht u eigenlijk dat ik Nietzsche lees omwille van zijn kritiek op Europa? Verwacht u van mij, omdat dat ik moslim ben, daarom dus kritiek moet hebben heb op Europa, op het Westen, en dat ik daarom Nietzsche lees?
Is die verwachting zo onterecht? U hebt een kritische positie. Het gaat me niet om of u het oneens bent met sommige dingen in Europa, maar om de eigenlijke betekenis van de kritiek: een reflexieve, nadenkende houding ten aanzien van de omgeving en de traditie. Het is te verwachten dat de confrontatie met Europa om zo’n houding vraagt.
Ja, maar dat is op dit moment een heel moeilijke houding om te hebben – als moslim – want dat roept meteen de vraag op of ik niet vijandig sta tegenover Europa. De discussie wordt zo door emoties geleid, dat dit zelfs in gesprekken met filosofen de boventoon voert. Nietzsche is niet als anti-Europees bestempeld vanwege de felle kritiek in zijn boeken. Maar als ik als moslim kritiek heb, wordt mijn loyaliteit onmiddellijk in twijfel getrokken.
Ziet u in deze houding eerder een overeenkomst met een filosofische, kritische traditie, die door en door Europees is?
Ja, ik zou zeggen dat juist omdat ik een kritische houding aanneem, ik een Europeaan ben. Juist dat laat ook zien dat ik betrokken ben.
U wilt door uw kritische houding niet bij voorbaat schuldig worden bevonden. Is het dan – in het licht van Nietzsches kritiek op de erfzonde – toch weer een kwestie van onschuld?
Ja, dat is helemaal waar. Nietzsche schrijft dat de moraliteit daar begint waar iets verdacht wordt gevonden. De achterdocht: Het is misschien slecht. Of het zou slecht kunnen zijn.
Maar elke werkelijke discussie moet vertrekken vanuit onschuld.
