Nation building in een land zonder vertrouwen

Oud-generaal Jay Garner komt op 15 april 2003 bijeen met een groep vooraanstaande Irakezen in een tent in de oude stad Ur. De conclusie van de gesprekken tussen Garner, leider van de interim-regering in Irak, en de Irakezen is dat Irak zich op moet maken voor een de-Baathification program. Het regime van Saddam Hoessein is weggebombardeerd, toch is de hele Iraakse cultuur nog doordrongen van de ideologie van Saddams Ba’athpartij, die verantwoordelijk was voor martelingen en moordpartijen. De leiders zijn weg, maar de twee miljoen Ba’athpartijleden blijven – onzichtbaarder dan de leiders – de Iraakse maatschappij doordesemen: ze bepalen het onderwijs, de universiteiten, de vrouwenorganisaties en de jeugdgroepen. Irak is ook een paranoïde land gebleven: wantrouwen is een tweede natuur geworden in het land waarin de leiders de kinderen ertoe aanzetten hun ouders te verraden.

De erfenis waar Irak nu mee worstelt, is terug te voeren op de Ba’athpartij-ideologen zoals Michel Aflaq. Aflaq richt in 1943 in Damascus de Syrische Ba’athpartij op, een beweging die een grote pan-Arabische staat nastreeft. In 1963 schuift Aflaq Saddam Hoessein naar voren als sterke man in Irak en vanaf 1968 is het Ba’athregime onafgebroken aan de macht in Irak. ‘Het is Aflaq die de partij creëerde en niet ik’, zou Saddam later zeggen.

Aflaq werd bij de oprichting van de Ba’athpartij gestimuleerd door het werk van Johann Gottlieb Fichte (1762-1814). Wat is het verband tussen deze denker uit de Duitse Romantiek en het Ba’athregime? Waarom is het voor de Amerikanen een bijna onmogelijke opgave om de Iraakse samenleving te zuiveren van de Ba’ath-ideologie en weer een florerende samenleving op te bouwen?
 

Aflaq maakt in 1930 kennis met de filosofie van Fichte aan de Sorbonne in Parijs. Vooral Fichtes Reden an die deutsche Nation maken diepe indruk op hem. Aflaq moet zichzelf en de Arabische wereld herkend hebben in de redevoeringen. Fichte hield ze in de winter van 1807/8 in een door de Fransen bezet Berlijn; Aflaq, geboren in het Syrische Damascus, leeft zelf ook in een bezet gebied. Na de Eerste Wereldoorlog is het Arabische gebied – dat tot die tijd door de Ottomanen werd bezet – verdeeld onder landen als Frankrijk en Engeland. Aflaq ontwikkelt, geïnspireerd door Fichte, het pan-Arabisme dat het verbrokkelde Arabische rijk wil samenvoegen. Noord-Afrika, Soedan, een deel van Turkije en het nabije oosten moeten er een plek in krijgen.

Aflaqs gedachten over de Arabische natie ontleent hij aan Fichtes theorie van het nationalisme. Fichte, die voor de bezetting door de Fransen een voorstander van de individuele vrijheid was, wil nu vooral de vrijheid van de natie bewaren. Hij houdt in ferme taal – het was oorlog – een pleidooi voor de natie. Daarin voert hij de natie op als een ondeelbaar geheel dat vanuit één en dezelfde geest denkt en handelt. ‘Niet omdat mensen samenwonen tussen bepaalde bergen en rivieren zijn ze een volk’, zegt Fichte in Berlijn tijdens een van zijn redevoeringen, ‘maar, integendeel, mensen wonen samen – en als ze geluk hebben, worden ze beschermd door rivieren en bergen – omdat ze door de natuurwetten al een volk waren.’

Alleen in die natie krijgt het individu volgens Fichte een betekenis. Het eindige en dus imperfecte individu – redeneert Fichte – moet zichzelf realiseren binnen het allesoverkoepelende kader van de ‘eeuwige’ en dus perfecte staat. Echte vrijheid, echt jezelf zijn, is volgens Fichte dan ook alleen te bereiken binnen de natie, zelfs als dat neerkomt op de paradox dat het eigen leven wordt opgeofferd voor de natie.
 

Veel critici verwijten Fichte dat zijn opvatting van de natie als eenheid leidt tot totalitarisme. Want omdat die eenheid in werkelijkheid niet bestaat, wordt het volk onderdrukt om de schijn van eenheid te bewaren. Ook worden de burgerlijke vrijheden soms ingeperkt zodat de natie kan overleven tijdens de oorlog. Het gevaar van de redevoeringen – zou als verdediging van Fichte aangevoerd kunnen worden – is dat ze worden uitgesproken in oorlogstijd, terwijl de teksten ook een inspiratiebron vormen voor landen die helemaal niet in oorlog zijn. Dat is wat gebeurde in Irak en daarmee kwam het land in de paradoxale permanente uitzonderingstoestand: het opschorten van rechten is tijdelijk te verdedigen in een oorlog; maar die oorlog wordt daar voorgesteld als permanent. Die permanente uitzonderingstoestand werd steeds meer het uitgangspunt van het Iraakse regime.

In elk pleidooi voor een natie schuilt echter dat gevaar van de permanente uitzonderingstoestand. Als met nationalisme namelijk bedoeld wordt dat de natie het uiteindelijke criterium is dat de handelingen van de inwoners bepaalt, kunnen motieven als rechtvaardigheid en vrijheid van de burger daaraan opgeofferd worden. Fichte stelt offers soms als tijdelijk voor, maar het is de vraag of dat in de praktijk van een nationalistisch regime ook zo werkt. De inwoner van een land moet volgens Fichte bijvoorbeeld opgevoed  worden om zelf echte vrijheid te bereiken. De verslapte Duitse cultuur – volgens Fichte de oorsprong van de nederlaag tegen de Fransen – zal door opvoeding weer verinnerlijkt en gerevitaliseerd worden. Kinderen moeten gescheiden worden van de ‘corrumperende invloed’ van hun ouders, zodat het nationale onderwijs de kinderen echt kan bereiken. Fichte dacht dat de staatsinvloed geleidelijk kon afnemen als de opvoeding succes had.

Wanneer het nationalisme echter een radicale vorm krijgt en geen andere maatstaven naast zich duldt, wordt die opoffering nu juist de kern van de natie. De natie treedt in de permanente uitzonderingstoestand. Een goed voorbeeld is te vinden bij Aflaqs ideeën over onderwijs. ‘Als Arabieren echte nationalisten willen worden’, zegt Aflaq, ‘moeten ze alles vergeten wat ze hebben geleerd zodat ze terug kunnen keren naar een verhouding met hun pure en originele natuur’. De verslapte cultuur, de revitalisering van de cultuur – het zijn allemaal uitgangspunten die Aflaq bij Fichte terugvindt. Waar Fichte echter sprak vanuit een idealistische bevlogenheid, wordt de terugkeer naar Arabische wortels in Irak tijdens het Ba’athregime al snel geperverteerd tot een instrument om de bevolking eronder te houden. Verraders van de ‘echte cultuur’ worden gemarteld of gedood.

In de Republic of fear, geeft Kanan Makiya een schokkend beeld van het land dat door leugens en intriges een wereld van angst wist te scheppen. In die wereld worden veel mensen zelfs voorgesteld als vijanden van de staat terwijl ze dat helemaal niet zijn. Bekend is dat Saddam complotten verzon. De paranoïde sfeer die de partij creëerde zou steeds meer een doel op zichzelf worden. De motor die de strijd aanzwengelt is het ideologische uitgangspunt dat de natie zich alleen in de strijd kan realiseren. De uitzonderingstoestand is daardoor geen noodgreep meer om de orde te bewaren, maar de basis van de samenleving. Saddam zei bijvoorbeeld: ‘De revolutie bepaalt zelf wie haar vijanden zijn’. De uitspraken van vice-premier Tareq Aziz versterkten die sfeer van algehele mobilisatie: ‘Wij slapen met het pistool in de hand, elke seconde klaar om ons tegen een nieuwe bedreiging te verdedigen.’

De vijanden waren binnen en buiten de natie te vinden. Aflaq propageert in zijn geschriften de voortdurende oorlogstoestand als een kamp tegen het zionisme en het westerse imperialisme.
Vertrouwen, vriendschap en liefde komen daardoor zwaar onder vuur te liggen. Daarmee is het Irak van Saddam Hoessein de parodie van een natie; van de echte samenleving blijft steeds minder over naarmate de werkelijkheid meer gaat lijken op de ‘ideale natie’.

Dat is ook het grote struikelblok voor de bouwers van de nieuwe natie: door jarenlang onderworpen te zijn geweest aan Saddams regime, is het vertrouwen in elkaar volledig geërodeerd. De snelle militaire verovering van Irak moet daarom worden gevolgd door een langzame wederopbouw waarin de buitenlandse wederopbouwers weten om te gaan met geweld en wantrouwen. Nu kiezen voor het snel vestigen van een democratie is daarom de verkeerde strategie. Andere naties die bevrijd zijn van een onderdrukkend regime – Zuid-Afrika bijvoorbeeld – zijn nog steeds gevangen in die spiraal van geweld en wantrouwen. Terwijl in Zuid-Afrika nu juist een Waarheids- en verzoeningscommissie – waarin daders en slachtoffers werden gehoord – was opgericht om die spiraal te doorbreken en de eenheid van het land te bewaren.
 

De bevolking in Irak werd niet alleen onderdrukt door geweld. Ook de taal en de geschiedenis werden ingezet om de bevolking te onderdrukken. Daarbij maakte de Ba’athpartij gebruik van de uitgangspunten die door Fichte en zijn tijdgenoot  Johann Gottfried Herder werden verwoord. Onder het regime van Saddam zou dat uitgangspunt leiden tot een verwrongen spiegelbeeld van Fichtes en Herders ideaal.

In zijn verdediging van het Duits contrasteert Herder die taal met het Frans. De Fransen spreken de geleerdentaal die wordt gesproken in salons, zegt Herder. De Franse taal is geformaliseerd door de Académie Française die er een staatstaal van heeft gemaakt, een taal die wordt gesproken door de hogere ambtenaren. Daarmee staat de officiële taal steeds verder van de taal die door de gewone man wordt gesproken. De stem van het volk, zegt Herder, is echter alleen te vinden in de eenvoudige Duitse taal die nog niet gecorrumpeerd is door het al te grote raffinement van de Franse taal. Duits is – anders dan het Frans – ook niet de taal van een klasse, maar van het hele Duitse volk.

Het pan-Arabisme zou later in de verdediging van de Arabische natie ook de taal centraal stellen. De Arabische poëzie en geschiedenis vormen  het hoogtepunt en het centrum van de Arabische natie, is hun vaste overtuiging. Ofra Bengio laat in haar knappe studie Saddam’s word; Political discourse in Iraq echter zien dat Saddam niet de poëzie verheerlijkte, maar de oorlogstaal.