In Nederland heeft de gehele bevolking recht op zorg. Maar niet iedereen maakt daar evenveel gebruik van. In 2022 gaf het Zorginstituut Nederland opdracht tot een groot onderzoek, waaruit bleek dat 40 procent van de Nederlanders vindt dat mensen met een ongezonde levensstijl een hogere zorgpremie moeten betalen. Een op de vijf Nederlanders stelt bovendien dat zij vanwege hun gezonde levensstijl zorgvoorrang zouden moeten krijgen op mensen die ongezond leven. Tijdens de coronapandemie klonk een verwant geluid: sociale-isolatiemaatregelen zouden zich moeten toespitsen op mensen die kwetsbaarder zijn voor de risico’s van het virus, onder wie mensen met een ongezonde levensstijl. Of je een gezond leven leidt of niet is een kwestie van persoonlijke verantwoordelijkheid, lijkt de onderliggende gedachte. Wie grote gezondheidsrisico’s loopt, heeft het er vaak zelf naar gemaakt en moet zelf de gevolgen dragen. Is die kijk moreel verdedigbaar?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
JA
Er zijn tal van manieren om persoonlijke verantwoordelijkheid mee te wegen in medische zorg. In Duitsland nemen de kosten voor mondzorg toe voor mensen die niet met regelmaat naar de tandarts gaan. Elders zijn voorstellen gedaan om paal en perk te stellen aan levertransplantaties voor stevige drinkers en longtransplantaties voor rokers. Een ethische rechtvaardiging hiervoor vind je bij het zogenoemde geluks-egalitarisme. Volgens deze filosofische positie moeten we een scherp onderscheid maken tussen ongeluk dat ons zomaar overkomt en ongeluk dat ons treft als gevolg van onze eigen keuzes. Als je in het ziekenhuis belandt door een genetische aandoening is dat brute pech waar je niets aan kunt doen. Voor de medische kosten die daarbij komen kijken draag je geen persoonlijke verantwoordelijkheid, want je had niet anders kunnen kiezen. Maar de zaken liggen anders bij keuzes waarvoor je wel verantwoordelijkheid draagt: veel roken, drinken, ongezond eten. Je kunt medische risico’s opzoeken of juist uit de weg gaan. Dat geldt niet alleen voor de risico’s van een ongezonde levensstijl, maar ook van gevaarlijke activiteiten. Denk aan skiën, parachutespringen en andere zogeheten extreme sporten. Je kiest er vrijwillig voor om jezelf aan grotere risico’s bloot te stellen. Met die keuze neem je een voorschot op de beschikbare medische middelen van het collectief die moeten worden aangewend als het misgaat. Daarom is het redelijk om aan zulke keuzes consequenties te verbinden, zoals een hogere zorgpremie of een lagere zorgprioriteit.
Mensen mogen ook onverstandig kiezen
NEE
De verleiding is groot om mensen aan te spreken op hun individuele levensstijl. Maar is dat terecht? Onze sociale omgeving is zeer bepalend voor de keuzes die wij als individuen maken. Neem zogenoemde welvaartsziektes, zoals diabetes en overgewicht, die veel vaker voorkomen in welvarende landen. Die laten zien dat ziekte ook een maatschappelijke oorzaak kan hebben. Een ongezonde levensstijl is niet zozeer een persoonlijke keuze, maar een maatschappelijk probleem. Tegen de toevals-egalitarist kan worden ingebracht dat die de vrije keuze te veel idealiseert. Geen enkele keuze is helemaal vrij: omgevingsfactoren spelen altijd mee. Het idee dat onze eigen wil de ultieme bron is van al onze beslissingen, vrij van determinerende omstandigheden, is een illusie. Complete controle hebben we nooit, ook niet over de gevolgen van ons handelen. Een roker kan evenzogoed geluk of pech hebben: de een ontwikkelt medische kwalen, de ander wordt honderd. Mensen persoonlijk verantwoordelijk houden voor hun gezondheidssituatie en de bijbehorende medische kosten slaat gemakkelijk om in discriminatie. Het gaat bovendien voorbij aan het inzicht dat een gezonde levensstijl een privilege is, waar niet iedereen de middelen voor heeft. Bovendien getuigt het van een nogal nauwe visie op wat een goed leven vermag. Elke levensstijl gaat wel met enig risico gepaard. Een vrije samenleving probeert die risico’s niet te strak te reguleren en laat mensen ook de ruimte om onverstandig te kiezen.
