Moreel dilemma: moet je altijd het zekere voor het onzekere nemen?

Een eerste strategie is om verwachte kosten en baten tegen elkaar af te wegen. Risico’s zijn onlosmakelijk verbonden met de doelen die je wilt realiseren. Het risico weegt negatief, maar daar staat een mogelijk voordeel tegenover. Neem het doktersbezoek, waarvoor je bent aangewezen op de auto. Verkeersdeelname brengt een klein risico met zich mee, maar daartegenover staat het profijt van de doktersbehandeling. Zelfs als er nóg veiligere manieren zijn om de dokterspraktijk te bereiken – bijvoorbeeld door erheen te lopen – is het goed mogelijk dat een autorit de voorkeur verdient, vanwege de tijdwinst die die oplevert. In de kosten-batenberekening kan een rampscenario gerust genegeerd worden als de kans dat dat scenario zich daadwerkelijk zal voltrekken bijzonder klein is. Een rationele keuze staart zich niet blind op elk denkbaar onheil, maar gaat af op mogelijkheden met een flinke mate van waarschijnlijkheid.

Wat nu als je een catastrofale uitkomst koste wat kost wilt vermijden, maar het bijzonder lastig is om in te schatten hoe waarschijnlijk die uitkomst is? In dat geval is het wegen van verwachte kosten en baten geen behulpzame strategie en kun je je beter op een ander beslisprincipe beroepen: het voorzorgsbeginsel. De essentie van het voorzorgsbeginsel is dat je het zekere voor het onzekere neemt, om serieus onheil af te wenden. Om dat beginsel redelijkerwijs te kunnen omarmen moet aan twee voorwaarden zijn voldaan. Ten eerste gaat het onheil dat in het verschiet ligt met grote schade gepaard. Er is bijvoorbeeld sprake van een verlies dat niet te compenseren is, zoals iemands overlijden. Ten tweede moet er, alle onzekerheid ten spijt, niettemin overtuigend bewijs bestaan dat dit verlies werkelijkheid kan worden. Stel, bijvoorbeeld, dat je je auto naar de garage brengt en van de monteur te horen krijgt dat de remmen het bij hoge snelheid soms laten afweten. Ook al volstaat die informatie niet om precies te kunnen inschatten hoe groot de kans is dat je op de snelweg zult verongelukken, toch is het risico op een catastrofale uitkomst te groot om te veronachtzamen. Er is voldoende bewijs dat een worstcasescenario, dat koste wat kost vermeden moet worden, tot de realistische mogelijkheden behoort. Het is verstandiger om niet achter het stuur te gaan.

Niet alleen persoonlijke beslissingen, maar ook maatschappelijke vraagstukken vragen om een afweging van risico’s. Wegen de economische risico’s van een lockdown op tegen de gezondheidsrisico’s van vrij maatschappelijk verkeer? Is een vaccin ver genoeg ontwikkeld om een klein volks­gezondheidsrisico voor lief te nemen? Als die vragen gepaard gaan met duidelijke waarschijnlijkheden, dan biedt een vorm van kosten-batenanalyse uitkomst. Maar in de praktijk zijn waarschijnlijkheden vaak ongewis en moeten we afgaan op complex en ambigu bewijs. Dat betekent echter niet dat we altijd maar het zekere voor het onzekere moeten nemen. Neem de angst voor het 5G-netwerk, waarvan boze tongen beweren dat het rampzalige gezondheidseffecten met zich meebrengt. Het wetenschappelijke bewijs voor die bewering is flinterdun, dus een voorzorgsbeginsel is niet op zijn plaats. Iets anders geldt voor klimaatverandering, waarvan de catastrofale gevolgen die menige wetenschappers ons voorspiegelen wél berusten op gedegen bewijs, al zijn de precieze waarschijnlijkheden van klimaateffecten lastig in te schatten. Daarom lijkt het voorzorgsbeginsel hier op zijn plaats: al zijn de kansen enigszins ongewis, de risico’s zijn te groot om de goede afloop aan het toeval over te laten.