Liquiditeit

We leven in onzekere tijden. Maar dat wisten we al, nietwaar. Toch begrijpen we er weinig van. De overvloed aan mogelijkheden vinden we het toppunt van vrijheid, een van de grootste prestaties van onze cultuur. Maar dat neemt niet weg dat we er ook doodsbenauwd van worden. De Pools-Britse socioloog Zygmunt Bauman schrijft zijn hele leven al over deze onzekerheid, en over andere aspecten van de moderniteit, zoals globalisering, individualisering en consumentisme. En zijn hele leven, dat is lang: Bauman is geboren in 1925. Dat belet hem niet om nog steeds te schrijven en op te treden.

De moderne onzekerheid noemt Bauman ‘liquiditeit’. Een lange reeks boeken heeft hij aan dit fenomeen gewijd: van Liquid Modernity, Liquid Life, Liquid Love, Liquid Fear en Liquid Times tot Liquid Surveillance. Het gaat hem dus letterlijk om ‘vloeibare’ tijden. Al is de term ‘vloeibaar’ misschien iets te beperkt. Onze tijd is ongrijpbaar, vluchtig, glibberig, vormeloos, chaotisch en ambivalent. Je kunt erin kopje-onder gaan. Dat is beangstigend en desoriënterend. Daarom proberen mensen volgens Bauman het wegvallen van grenzen op te vangen door nieuwe grenzen te trekken. Ze schermen zich bijvoorbeeld af voor vreemdelingen in ‘Fort Europa’ of trekken zich terug in gated communities, schijnbaar veilig voor criminaliteit en ander onheil.

Identiteitscrisis

Liquiditeit brengt een permanente identiteitscrisis met zich mee. Wie je bent, wordt niet langer bepaald door je afkomst, rang of stand. Je moet er zelf iets van maken en het aanbod van bouwstenen lijkt schier oneindig. Instituties die in een samenleving voor vastigheid en stabiliteit zorgen, zijn zelf niet langer vormvast. Het gezin is geen hoeksteen van de samenleving meer (voor zover het dat ooit was), maar een complexe organisatievorm, vaak met kinderen uit diverse huwelijken, die voortdurend naar een nieuw evenwicht zoekt. Alle menselijke verhoudingen op het werk of in de liefde worden als tijdelijk gezien. Niets is nog voor het leven. Het resultaat van dit proces is dat het individu, losgemaakt van enige inbedding, wordt overgeleverd aan de wereld van ‘markt en strijd’. De term ‘netwerksamenleving’ duidt niet alleen op de diversiteit van de banden die een individu aangaat, maar betekent ook dat vaste maatschappelijke structuren zijn vervangen door een web van meer toevallige losse verbintenissen.
 

Onvoorspelbaar levenspad

Een belangrijk effect van liquiditeit is volgens Bauman de vervorming van tijd en ruimte. Door de globalisering lijken afstanden er niet meer toe te doen. En door een soort samentrekking van de tijd volgt het leven ook niet langer een vast stramien. Het is het zijn natuurlijke ritme kwijt. Er is geen voorspelbaar levenspad meer, maar een reeks kortetermijnprojecten en episodes. Door het leven zappend, zoeken mensen wanhopig naar een houvast. En dus proberen ze elke ambivalentie met harde hand te verwijderen.

Maar dat werkt averechts, stelt Bauman. Hij schrijft over ‘liquide angst’, zoals de angst voor terrorisme en andere risico’s. De pogingen om deze angst te bezweren leiden tot steeds meer toezicht. Er zijn steeds strengere controles op vliegvelden en steeds meer camera’s in de stad, en overheden luisteren op grote schaal hun burgers af. Maar dat leidt niet tot minder angst, want die kan zich snel op een nieuw object fixeren: op immigranten, criminelen of om het even wie. De onzekerheid blijft sluimeren. En dat is een van de grootste paradoxen van liquiditeit: die leidt niet tot een lasser faire-houding, maar juist tot verkramping. Wat vloeibaar is, heeft een vaste bedding nodig. En daarom verdwijnen de scheidingslijnen tussen rijk en arm, machtig en machteloos, binnen- en buitenstaanders helemaal niet in de liquide moderniteit. Integendeel, ze worden juist benadrukt en meer solide gemaakt. Liquiditeit is soms keihard.

Ontgoocheling

Voor Bauman is dit een bron van zorg, en ook een persoonlijke ontgoocheling. Aanvankelijk hoopte hij dat vloeibaarheid een emancipatoir effect zou hebben, dat de vervaging van grenzen ten goede zou komen aan diegenen die sociaal worden uitgesloten. Maar dat blijkt niet het geval. Neem de globalisering: lang bestond het geloof dat een mondiale vrije markt de welvaart van alle landen zou bevorderen. Inmiddels blijkt, zoals Bauman keer op keer heeft benadrukt, dat dit spel winnaars en verliezers kent. Het perverse is dat uitsluiting juist de liquiditeit in stand houdt. Zo wordt de liquiditeit van onze consumptie mogelijk gemaakt door productie in lagelonenlanden. Kapitaalstromen en communicatie zijn ongrijpbaar geworden en lastig te controleren.
 

Geen profeet

De grote vraag is natuurlijk hoe wij de liquiditeit het hoofd moeten bieden. Bauman is zelf heel terughoudend met antwoorden: hij is geen profeet en kan niet over de horizon kijken, vindt hij. Zijn rol is vooral om de structuur van liquiditeit te ontrafelen en op valkuilen te wijzen.

Een van de valkuilen waar wij volgens hem in trappen is de voortdurende verwijzing naar ‘eigen verantwoordelijkheid’. Zo worden complexe problemen die het resultaat zijn van wispelturige en onzekere tijden volledig op de schouders van de individuele burger gelegd. En het is te verwachten dat de problemen en het onbehagen op deze manier alleen maar groter worden.