Op dit ogenblik hangt aan veel ramen in de Leuvense binnenstad de volgende slogan:
'Wij willen geen oorlog. In geen geval!'
De vredelievende inwoners van dit mooie Vlaamse stadje bedoelen natuurlijk dat ze tegen de oorlog zijn die op dit ogenblik in Irak wordt uitgevochten, maar wat ze letterlijk zeggen is precies het omgekeerde. De perfide leeswijze reconstrueert de slogan als: in geen geval willen we geen oorlog. Maar dat betekent dus dat…. juist!
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Logici en taalpuristen hebben er een vette kluif aan. Elke logicus zal immers beweren dat twee negaties elkaar opheffen. Als je zegt dat je nooit geen geld hebt, of dat je daar nooit niemand ziet, zeg je letterlijk dat je altijd geld hebt of dat je daar altijd iemand ziet. Mijn taalkundig geschoolde buurman heeft het probleem rechtgezet door het tweede voorkomen van 'geen' te vervangen door 'elk'. In elk geval, zegt hij, willen we geen oorlog. Ook de Algemene Nederlandse Spraakkunst wijst de dubbele negatie af omdat ze stilistisch slordig is. Wie 'nooit niet' zegt, bedoelt meestal 'nooit', maar zegt letterlijk 'altijd'.
Of toch niet? Het voorbeeld laat zien dat we in taal de dubbele negatie gewoon en intuïtief gebruiken om iets emfatisch te ontkennen. Ik beweer dat de slogan heel helder is – de Leuvenaars willen geen oorlog – en de tweede zin, inclusief negatie, heeft als communicatieve functie de eerste negatie te versterken. De dubbele negatie komt heel vaak voor in de taal. In Vlaanderen tref je zelfs drievoudige negaties aan: 'Ik heb dat nog nooit nergens niet gezien' zegt hij, waarmee hij bedoelt dat hij dat nog nooit gezien heeft, en dit 'nooit' nog eens extra wil benadrukken met 'nergens' en 'niet'. De versterkende rol van een tweede (of derde!) negatie wordt door logici en taalkundigen afgewezen omdat ze op semantisch vlak ambiguïteit creëert. Maar als je taal bekijkt vanuit cognitief perspectief, wordt alles helder: de dubbele (of driedubbele) negatie interpreteren als een benadrukte negatie vereist cognitief minder inspanningen dan haar te interpreteren zoals logici dat doen: als de ontkenning van een ontkenning (of de ontkenning van een ontkenning van een ontkenning). Ook vanuit communicatief perspectief is alles helder: de spreker respecteert het principe van duidelijkheid. Niemand begrijpt de slogan zoals de purist of de logicus die zou interpreteren. Dubbele negaties zijn een veelvuldig voorkomend kenmerk in vele talen en hebben daar dezelfde functie. Ze beschouwen als spreektaal of afwijzen in naam van redundantie of logische helderheid doet geen recht aan de cognitieve en communicatieve functie van deze constructies. De juiste reconstructie van de Leuvense affiche is de voor de hand liggende: je zegt twee keer dat je geen oorlog wilt.(*)
(*) Met dank aan Odon Leys voor de linguïstische observaties.
