‘In een Amerikaanse rechtszaak waren waterwegen zo vervuild dat inheemse culturen ze niet meer konden gebruiken voor religieuze doeleinden’, vertelt doctor in de rechten Daphina Misiedjan. Dieren konden niet meer drinken van de rivier en omdat hun cultuur, hun manier van leven, nauw verbonden was met het houden van deze dieren, kwam hun recht op cultuur in gevaar. ‘Dan moet je dus aantonen dat het recht op water met je recht op cultuur of religie verbonden is.’

Bij klimaatverandering denken we vaak aan leven en dood. We hebben het over planten die uitsterven, ijsberen die verhongeren, jonge mannen die door misoogsten moeten migreren en in het grootste doemscenario omkomen in onveilige bootjes op de Middellandse Zee. Er zijn echter een heleboel fundamentele en onomkeerbare veranderingen waar we minder oog voor hebben. Talloze culturen ervaren de klimaatverandering aan den lijve en zijn genoodzaakt om hun manier van leven aan te passen. In discussies lijkt hun recht op cultuur soms wel een exotisch toemaatje, maar het gaat naar de kern van hun recht op leven. ‘Het recht op cultuur en klimaatverandering worden weinig met elkaar in verband gebracht. Het probleem is juist dat het recht op cultuur in het algemeen een beetje onderbelicht is. Zeker als het gaat over klimaatverandering, kijken we meer naar natuurlijke schade, zoals overstromingen, niet zozeer naar de leefomgeving van mensen.’
Nederland waterland
Misiedjan is pas dertig, maar in haar nog prille academische carrière overladen met prijzen. In 2017 mocht ze de Black Achievement Award ontvangen voor jong talent. Een tijdje later volgde de Agnites Vrolikprijs voor haar bijdrage aan actuele maatschappelijke thema’s. Mensenrechten en rechten van de natuur in tijden van klimaatcrisis, daar heeft ze zich de laatste jaren op toegelegd.
Wat valt er precies onder het recht op cultuur?
‘Het recht op cultuur gaat erover dat je in staat moet zijn om deel te nemen aan het culturele leven. Dat is heel veelzijdig, dat gaat over voeding, taal, de leefomgeving… Meestal geven groepen zelf aan wat hun cultuur is.’
Als ik het goed begrijp is cultuur zo verbonden met de natuurlijke omgeving waaruit het is ontstaan, dat we cultuur en natuur niet strikt mogen onderscheiden. Als de natuurlijke omgeving verandert, verandert de cultuur ook.
‘We zien dat cultuur vooral wordt bepaald door de omgeving waarin je woont. De bloemen die er zijn hebben echt een invloed op hoe een cultuur zich uit. Als je daarin wordt belemmerd of je moet verhuizen, heeft dat indirect tot gevolg dat je cultuur verandert. Sommige woorden zal je niet meer gebruiken omdat het element waarnaar het verwijst niet meer om je heen is. Sommige geneeskundige gebruiken of etensbereidingen veranderen.’
‘In verschillende uitspraken noemen ze de natuur een container van de cultuur. Dus we moeten de natuur behouden als we de cultuur willen behouden. We kunnen bepaalde groepen niet zomaar verplaatsen omdat de omgeving fundamenteel is in hun cultuur.’
Het klassieke onderscheid tussen een ongerepte natuur en een door de mens vormgegeven cultuur in de filosofie blijkt dus minder scherp dan eerst gedacht. ‘Je hebt bepaalde groepen die zodanig leven dat ze één-zijn met de natuur maar ook waar dat minder het geval is, zou een aanpassing van de omgeving de cultuur veranderen. Kijk bijvoorbeeld naar ons. Wat voor Nederland specifiek is, is water. We zien onszelf en worden gezien als een land met een identiteit die samenhangt met het water. Wij vechten tegen water, wij weten water te beheersen. Dat komt ook vaak terug in liedjes. Het is waarom we Amerika hielpen na Hurricane-Sandy.’
Nederland kent water en als er water is, moet je Nederland hebben.
‘Hoe wij met water omgaan is heel typisch. Hoe wij bijvoorbeeld op water wonen, zie je niet overal ter wereld. En als je gaat vragen naar onze geschiedenis, dan komt bij mensen de watersnoodramp op. Dat is een heel elementair concept in het collectief geheugen.’
Lees verder onder de foto
Watersnoodramp 1953
Kunt u concreet maken hoe klimaatverandering een probleem is voor het recht op cultuur?
‘Eén van de voorbeelden is gedwongen migratie. Van de kleine eilanden in de Indische oceaan moet al een aantal bevolkingsgroepen verhuizen. Onder andere dragen zij het recht aan om te blijven. Voor hen hoort het eiland bij hen en zij bij het eiland. “Wij hebben het recht om te blijven en wij eisen van de westerse wereld om te kappen met hun CO2-uitstoot.” In dat debat gaat het vaak over afbouwen, maar dat betekent ook dat bepaalde groepen die totaal niet bijdragen aan klimaatverandering wel gedwongen zijn zich aan te passen.’
‘Een ander voorbeeld betreft het verdwijnen van bepaalde diersoorten, gewassen, planten en kruiden die een essentieel onderdeel zijn van hun cultuur en die ze niet meer kunnen gebruiken. Op Thinking Planet gaat bioloog Jonathan Loh daar meer over vertellen.’
Niet alleen klimaatverandering is overigens een ernstig probleem voor het recht op cultuur. Ook de massaproductie van sommige producten kunnen grote gevolgen hebben. Zelfs wanneer die producten populair worden uit ethische overwegingen, zoals het voornemen om meer plantaardig voedsel te eten, doen zich soms perverse effecten voor. ‘Neem nu bijvoorbeeld de avocado. Die is in het Westen heel populair, waardoor in Mexico heel veel boeren, die voordien verschillende gewassen cultiveerden, nu worden overgenomen door grote bedrijven die alleen avocado’s produceren. Voor die oorspronkelijke boeren zijn avocado’s nu te duur om zelf te eten. Zo’n monocultuur zorgt er bovendien voor dat er minder diversiteit is. Dat heeft dan weer tot gevolg dat ze sommige voedingsmiddelen kwijtraken, wat ook weer een verandering van de cultuur inhoudt.’
Waarom vinden we cultuur eigenlijk zo belangrijk? Je zou ook kunnen zeggen: ‘Cultuur verandert nu eenmaal altijd.’
‘Cultuur verandert inderdaad altijd, maar vanwege klimaatverandering is er een zodanige versnelling in dat proces gekomen dat culturen zich niet zozeer aanpassen, ze verdwijnen gewoon. Want je zou inderdaad kunnen zeggen dat culturen vaak veranderen met generaties, maar nu verdwijnen bepaalde dieren of planten gewoon in één generatie. Inheemse boeren kunnen die gewassen niet meer telen, hun oogsten mislukken gewoon.’
Milieuvervuiling een luxerecht
Migratie is dan de enige oplossing om te overleven. Soms binnen de eigen regio, naar de stad, waar ooit zelfstandige boeren zo plots moeten werken voor iemand anders. Dat is ook een aanpassing van cultuur. Soms ook naar het buitenland. Grootschalige misoogsten waren een van de aanleidingen voor de Arabische Lente, waardoor allerlei mensen in gammele bootjes de Middellandse Zee overstaken. Jonge mannen zijn in deze migratiestromen erg oververtegenwoordigd. Soms lijkt het alsof die bootjes alleen maar jongemannen bevatten. ‘Vrouwen blijven vaker in hetzelfde gebied, omdat ze vaker zorg dragen voor kinderen of ouderen. Vaak hebben ze ook behoefte om weer terug te gaan. Voor mannen is het cultureel aanvaardbaarder om ver te gaan en goederen en geld terug te nemen. Ze zijn vaak fysiek ook wat sterker. In de vluchtelingenkampen bij de grenzen zul je wel heel veel vrouwen zien. Maar wat ik echt bizar vond, is dat in sommige culturen sowieso weinig aandacht wordt besteed aan onderwijs voor vrouwen en een van de dingen die ze niet aanleren, is zwemmen. Daarom zien we dat vrouwen disproportioneel omkomen bij overstromingen. Ze kunnen gewoon niet zwemmen. Omdat ze het niet geleerd hebben, maar ook vaak omdat de kleding niet geschikt is met lange gewaden die gemakkelijk blijven haken.’
‘Dat gaat naar de kern van wat ik wil duidelijk maken op Thinking Planet. Aan de ene kant zijn er soms culturele belemmeringen om te leren omgaan met klimaatverandering. Aan de andere kant moeten we ook aan cultuur denken als we het over klimaatverandering hebben. We moeten die beschermen en cultuur kan zelfs bijdragen tot het bestrijden ervan.’
Hoe kan cultuur dan bijdragen tot een oplossing?
‘We weten dat we beter omgaan met de natuur als we weer teruggrijpen naar bepaalde culturele normen en waarden. Als je dus duurzaamheidsdoelstellingen wil bereiken, is het niet slim om inheemse groepen buiten te sluiten. Je moet juist deze groepen hun ding laten doen. We zien ook dat de wetenschap steeds meer ideeën van inheemse culturen bevestigt.’
Volgens Misiedjan beginnen we nu pas wetenschappelijk te begrijpen wat culturen die nauw samenleefden met en in de natuur al lang wisten. We gaan nu pas te begrijpen hoe alles aan elkaar gelinkt is. Dus schrikken we op van de schade die we aan de aarde hebben toegebracht. ‘Ik denk dat we niet dachten dat alles wat we deden zoveel effect zou hebben.’
Ik kan wel volgen dat we kunnen leren van inheemse culturen als we duurzamer willen leven. Maar valt dat wel te rijmen met onze ons huidige modern-kapitalistische en grootindustriële model?
Ze aarzelt. ‘Ja… ik weet het niet… Ik denk het eerlijk gezegd niet. Ik ben een beetje pessimistisch wat dat betreft. Ik weet gewoon niet of het goed gaat komen. Nu al zien we dat we zoveel dingen hebben gedaan die het milieu negatief beïnvloeden. We ademen plastic in, plastic zit in ons zout… Ook al stoppen we vandaag met plastic, houdt dat gewoon niet op voor de komende honderd jaar. Dus ik weet niet hoe dat te rijmen is.’
Haar pessimisme wordt steeds duidelijker gedurende het gesprek. Soms lijkt het alsof we allebei op zoek zijn naar een positieve noot om het interview te beëindigen, maar die gewoon niet vinden. ‘Het is natuurlijk wel zo dat heel veel mensen altijd denken dat inheemse groepen altijd maar beperkt waren in Zuid- of Noord-Amerika. Iedereen zegt dan: “Voor zo’n kleine groep is het logisch dat je op een goede manier omgaat met de natuur.” Maar het waren best grote beschavingen. We weten natuurlijk hoe daar een einde is gekomen.’
‘Soms denk ik ook: alle beetjes helpen. We proberen iets te doen, zoals recycleren, maar ik denk dat we het moeilijk vinden om alles op te geven. Vragen om een dag per week minder vlees te eten, is voor mensen al een uitdaging. We hebben eigenlijk het idee dat het mag als we er maar voor kunnen betalen. In Californië hebben ze geen water meer en nu heeft de gemeente gezegd dat ze hun tuinen niet meer mogen sproeien. De prijs ervan ging omhoog. Wat krijg je dan? Mensen hebben gewoon nog groen gras. De gedachte is: “Als ik het kan betalen, snap ik niet wat het probleem is, dan mag ik dat toch gewoon doen.”
Het milieu beschadigen lijkt wel een luxerecht.
‘Ja! We hebben het principe polluter pays, vanuit de idee dat we minder pollution (vervuiling red.) willen, maar nu denkt men ‘als ik betaal, mag ik blijven vervuilen’ en dat is niet echt wat we wilden bereiken.’
Drinkbare rivieren
Kan het recht een oplossing bieden?
‘Daarom is het zo interessant is dat bijvoorbeeld de klimaatzaak tegen Shell bezig is. Nu zetten we het recht op een creatieve manier in om bepaalde partijen verantwoordelijk te houden, want in principe was het altijd een beetje moeilijk om multinationals aan te spreken.’
‘Ik denk dat het recht op cultuur, of als recht op leven van bepaalde mensen, in gevaar komt door klimaatverandering. Volgens mij moeten we nadenken over wat het betekent om een recht op leven te hebben. Betekent het dat we het recht hebben om niet door de staat geëxecuteerd te worden op straat, of hebben we ook het recht op een veilige leefomgeving?’
Wat zit er dan concreet in dat positieve recht op leven?
‘Dat zou dus betekenen dat zowel de lucht, de aardbodem als het water van zodanige kwaliteit zou moeten zijn dat het veilig is, dat het jouw gezondheid niet negatief beïnvloedt. Schone lucht is hier in Utrecht ook een issue. Vroeger was het heel vanzelfsprekend dat je uit de rivier kon drinken. Nu absoluut niet. Misschien nog een paar in Canada. Ik zou het niet proberen in ieder geval. (Lacht.) Maar het zou wel mooi zijn als dat vervat zat in het recht op een veilige leefomgeving.’
Maar dan denk ik meteen zwartgallig: ‘Dat lukt toch nooit meer. We kunnen nooit meer onze rivieren drinken.’
‘Ik weet het niet… Want het milieu heeft ook een soort van resilience (veerkracht, red.). Als je het een tijdje met rust laat, dan zuivert het zichzelf wel. Maar hoe lang dat tijdje duurt, hoeveel generaties… Sommige grondwaterbronnen zijn al gewoon op. Eerst dachten we dat die cyclus gewoon door zou gaan, maar omdat het niet meer in onze generatie aanvult, kunnen we zeggen dat het gewoon op is. Die cyclus is er nog, maar hoe en of wij daarin passen, is de vraag. De natuur doet het op zich leuk zonder ons, alleen wij niet zo leuk zonder de natuur.’ (Lacht.)
Misschien moeten we nu even allemaal heel pessimistisch zijn en zien wat daar uitkomt. We weten toch niet hoe de toekomst eruit zal zien.
Ze denkt lang na, wikt de woorden binnenin. ‘Ja, misschien heel pessimistisch over wat er gebeurt als we niets doen. Maar hopelijk niet zo pessimistisch dat we niets meer willen doen, omdat we de wereld toch niet meer kunnen redden.’