Home Kijk, dit ben jij

Kijk, dit ben jij

Door Annette van der Elst op 24 april 2012

Cover van 05-2012
05-2012 Filosofie magazine Lees het magazine

Psychologie is alomtegenwoordig. Volgens filosoof Jan De Vos een gevaarlijke trend: ons mensbeeld wordt steeds benauwder, en daarmee de speelruimte die we nog hebben.

‘In de psychologie noemen we zulk gedrag hyperseksualiteit…’ ‘Volgens onderzoek maakt valse trots homofoob…’ ‘Uit hersenonderzoek blijkt dat mensen in aanwezigheid van een expert minder hersenactiviteit hebben…’  Zomaar wat recente voorbeelden uit het dagelijkse bombardement in de media van psy-feiten, zoals Jan De Vos deze noemt in zijn boek Psychologisering in tijden van globalisering.

We spreken elkaar in de filosofiefaculteit van de Universiteit Gent, waar De Vos aan is verbonden als filosoof. De Vos – naast filosoof ook psycholoog en psychoanalyticus – is zeer kritisch over de alomtegenwoordigheid van psychologie, maar net zo goed over de kritiek op de psychologie: alle pogingen om terug te keren naar het echte leven, naar de dingen zelf, zoals ze ‘vroeger’ waren. ‘In het onderwijs is de psychologisering groot: leraren beklagen zich vaak dat ze meer psy-werker zijn dan onderwijzer, denk aan al die aandacht voor adhd, autisme, dyslexie. Maar je kunt ook niet zomaar afstand nemen van die psychologie en zeggen: “Vroeger zat er altijd wel een druk kind of een kind dat niet goed kon lezen en schrijven tussen, laten we die gewoon negeren.” Want er is wel iets aan de hand als zo’n kind niet mee kan komen. Bovendien blijkt het in de praktijk maar wat moeilijk om in zo’n geval afstand te nemen van de psychologie. Juist op het moment dat we dat willen, stellen we vaak de vraag: wie zijn wij dat we zo veel psychologie nodig hebben? Dan zijn we terug bij af, want dat is de psychologische en psychologiserende vraag bij uitstek.’

Homo psychologicus

De Vos licht de centrale stelling van zijn boek verder toe: ‘Het overkoepelende kenmerk van al die psychologische verklaringen is dat ze pretenderen te weten waar het echt om draait in ons leven. Wie de mens is. Opvallend is dat we niet alleen het voorwerp zijn van psychologische beschouwing, maar ook worden opgeroepen om zelf te denken als een psycholoog. We worden zelfs aangesproken als aspirant-psychologen. Het idee is dat we als “homo psychologicus” met behulp van academische kennis de ultieme waarheid over onszelf leren kennen: kijk, dit is wat je bent. Dat zegt bijvoorbeeld de supernanny in het televisieprogramma Eerste hulp bij opvoeding wanneer ze samen met ouders een video van de interactie met hun kinderen bekijkt.’

Het bereik van deze psychologisering is onbeperkt, treedt binnen in alle domeinen van het menselijk bestaan, aldus De Vos. Maar daarmee wordt ook de speelruimte vernauwd die we als mens hebben. Want vragen waarop meerdere antwoorden mogelijk zijn – existentiële vragen over hoe je te verhouden tot de ander, tot de wereld bijvoorbeeld of politieke vragen over verdeling van macht en rechtvaardigheid – worden teruggevoerd tot de ultieme psychologische vraag waarop nog maar een antwoord mogelijk is, gebaseerd op een ‘wetenschappelijk onderbouwde psychologische verklaring.’

Neurologische wending

Maar vindt De Vos niet dat de psychologie juist steeds minder aanzien heeft tegenwoordig? We kiezen toch steeds meer voor neurologische en biologische verklaringen van ons handelen? Het gedrag van kindermisbruiker Robert M. wordt verklaard aan de hand van zijn amygdala, het zogenaamde strafcentrum in de hersenen, dat bij hem gebrekkig zou functioneren.
De Vos: ‘De populariteit van biologische en neurologische verklaringsmodellen is inderdaad groot. En ze worden enthousiast omarmd door psy-werkers. De huidige mainstream-psychologen geloven zelfs niet meer in de psyche, maar in het genoom, in neurotransmitters en in de evolutionaire restanten van de jagers en verzamelaars.’

‘Emoties zijn dan niet meer dan hersenprikkels. En de mens is niet meer dan zijn materiële substraat, alles wat er meer zou zijn noemen we nu verhaaltjes, zoals een van de docenten hier aan de universiteit – een notoir basher van de psychoanalyse (Filip Buekens, AvdE) – mij enkele jaren, tamelijk emotioneel, tijdens een symposium toewierp. Maar voor mij zijn die “verhaaltjes” legitiem, die interesseren me nu juist omdat ze meer zeggen over de mens dan al die neuronen bij elkaar.’

‘Ik zal nu proberen je vraag te beantwoorden: op het eerste gezicht verdwijnt hiermee de psychologie, maar als je beter kijkt zie je dat die via een achterdeur weer naar binnen sluipt. Hersenwetenschappers moeten zich namelijk beroepen een psychologische theorie om hun bevindingen relevant te maken. Als we agressie of empathie of verliefdheid onder de scan willen leggen, moeten we eerst een visie hebben van wat empathie of verliefdheid is.’

Paradox

Welke theorie we ook gebruiken om de mens te begrijpen, ze getuigen volgens De Vos allemaal van dezelfde blinde vlek. ‘Ze vergeten de vraag te stellen wat de kennis over jezelf met je doet.’ Wat doet de kennis dat je lijdt aan adhd met je? Wat gebeurt er als je zegt: ik heb adhd en ben dus druk. We denken door dit soort etiketten te komen tot een ware kern van onszelf, maar je ziet dat juist die etiketten zelf weer ons gedrag en ons zelfbeeld beïnvloeden.

Psychologisering is daarom zo gevaarlijk, besluit De Vos. Want al die verklaringen doen meer dan verklaren: ze beschrijven hoe je kunt gedragen, maar ook wat je moet doen. Ze zeggen niet wat het echte leven is, maar schrijven voor hoe we het echte leven moeten zien en hoe we dat moeten leven. Die psychologisering dringt ook domeinen als politiek en economie binnen. Steeds meer komt in de politiek de nadruk op psychologische begrippen als veerkracht. Het gebruik van dat woord kan rechtvaardigen dat de overheid terugtreedt en de burger – zelfs als hij daartoe niet goed in staat is – veerkrachtig moet zijn, het zelf moet zien te redden. De Vos: ‘Zo wordt psychologisering de dienstmeid van de huidige neoliberale tendens.’

Psychologisering in tijden van globalisering
Jan De Vos
( Acco)
248 blz. / € 24,50

 

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.