De bal uit het doel houden of laten passeren – Dennett beschouwt dat soort keuzemogelijkheden als bewijs voor zijn opvatting dat de mens vrij is en niet wordt geleid door natuurwetten.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘De mens is op geen enkel moment van zijn leven vrij’, schreef baron d’Holbach meer dan twee eeuwen geleden in zijn Système de la Nature, en hij vervolgde: ‘Evenals in de natuur is er niets in ons wat zich bij toeval voordoet. Alles wat door ons heengaat of wat wij doen, heeft onontkoombare oorzaken die werken volgens deterministische wetten.’ D’Holbach stierf, in het jaar dat de Franse revolutie uitbrak, ten gevolge van een bijzonder liederlijk leven. Een dood die hij, hoe je het ook wendt of keert, dus zelf gekozen had. Determinisme en vrije keuze, eeuwenlang dacht men dat ze als water en vuur waren, maar wie even de tijd neemt om er over na te denken merkt dat dit helemaal niet zo hoeft te zijn.
Gele kaart
Daniel C. Dennett wijdde er een boek aan, Freedom Evolves. Meteen wijst Dennett erop dat we een duidelijk onderscheid moeten maken tussen determinisme en fatalisme, waarbij dit laatste betekent dat ons menselijk handelen niets aan de gang van de wereld kan veranderen. Dat is natuurlijk niet zo. Stel dat ik een voetballer ben die een bal uit het doel kan houden met mijn hand. Of ik doe dat, en riskeer ik een gele kaart en volgt er een strafschop die dan wel of niet eindigt in een doelpunt. Of ik doe het niet: dan gaat de bal tussen de palen en hebben we een punt tegen. Dit is vrijheid en – zo zien we meteen ook het belang van deze hele discussie – verantwoordelijkheid. De fatalist doet niets, laat de bal passeren en neemt geen verantwoordelijkheid. De speler die daarentegen in vrije keuze gelooft, steekt zijn hand uit, overtreedt de spelregels en neemt de verantwoordelijkheid voor zijn daden: hij geeft een wending aan het spel, zonder dat hij daarom meteen de zwaartekracht, verantwoordelijk voor de boogvormige vlucht van de bal, ter discussie stelt.
Volgens Dennett miskijken we ons steeds weer op de menselijke vrijheid omdat we een ouderwets beeld hanteren van wat de realiteit nu in feite is. René Descartes stelde dat alle materie uit deeltjes bestaat en vandaag de dag zijn we nog niet veel verder gekomen. Maar zo werkt het natuurlijk niet. Een mens is niet van steen gemaakt, hij is geëvolueerd. Een mens bestaat uit ongeveer drie biljoen cellen, die elk op zich niet meer zijn dan eenvoudige machientjes zonder enig bewustzijn of ethisch besef. Maar allemaal samen leveren ze een wezen op waar je, als je het vergelijkt met een korstmos, toch wel bewondering voor moet hebben. Het geheel is meer dan de som van de delen.
Korstmos
De vrijheid, zo stelt Dennett, hebben we aan de evolutie te danken. Hoe verder een wezen geëvolueerd is, hoe groter zijn vrijheid. Een meeuw weet bijvoorbeeld goed waar hij heen vliegt, en als hij een vis ziet kan hij zijn richting moeiteloos aanpassen. Een kwal daarentegen drijft mee met de zee en eet wat er toevallig binnenspoelt. Als we nu de mens bekijken, zien we dat deze een bewustzijn heeft en een taal om over dit bewustzijn te reflecteren. Precies daardoor, doordat we de vrijheid hebben om op onze omgeving in te spelen en ons indien nodig aan te passen, zijn we evolutionair gezien ook zo succesvol gebleken.
Wij mensen zijn dus, met onze cultuur, onze ethiek en onze keuzevrijheid geëvolueerd uit een wereld die louter deterministische wetten aanvaardde. De baron had dus wel degelijk een keuze, die tussen een ascetisch, gezond en lang leven of een uitbundig, ongezond en korter leven.
Freedom Evolves, door Daniel C. Dennett,, uitg. Allen Lane, London 2003, 347 blz., £ 20,-
