Jan Bransen: ‘Kinderen zijn niet van nature slecht’

Het opvoeden van kinderen moet ooit zo veel eenvoudiger zijn geweest. Vroeger, in een homogene gemeenschap, groeide een kind op als lid van die gemeenschap – vragen of het anders kon, of de gemeenschappelijke identiteit wel wenselijk was, werden niet gesteld. De autoriteit van de ouders of leraar werd daarbij niet betwist. Ongehoorzaamheid – dat wil zeggen, afwijken van wat collectief als aanvaardbaar werd beschouwd – werd bestraft. Maar nu stelt de opvoeding andere doelen: kinderen zijn op de eerste plaats individuen, die moeten leren hoe ze hun plaats kunnen verwerven in een samenleving waar vele culturen andere antwoorden formuleren op de grote vragen van het leven.

Jan Bransen, sinds kort hoogleraar filosofie van de opvoeding in Nijmegen, houdt zich bezig met die ‘grote vragen’- en verbindt ze met de alledaagse problematiek van het opvoeden. ‘Kun je kinderen moreel aansprakelijk houden voor wat ze doen?’, ‘Wat zijn opvoedingdoelen?’, ‘Hoe breng ik waarden en normen bij in een multiculturele samenleving?’

Of algemener: ‘Wat ís eigenlijk opvoeden, en wanneer ben je ermee klaar?’
Om met die laatste vraag te beginnen: klaar ben je nooit, aldus Bransen. ‘Opvoedbaarheid’ is volgens hem een wezenlijk kenmerk van de mens – kind of volwassene. Dat klinkt nog wat triviaal, maar dat is het zeker niet. Want wie de mens typeert als ‘opvoedbaar’, zal ook beseffen dat de mens voortdurend verandert. ‘En dat geldt zeker voor kinderen, die zo veel leren. En hoewel je als opvoedingsfilosoof probeert verschillende kindbeelden naast elkaar te zetten, in de poging een glimp te krijgen van het ‘echte’ kind, is het onzinnig om over hét kind te spreken. Kinderen zijn als het ware niet wat ze zijn; ze zijn permanent aan het veranderen. Dat is hét kenmerk van kinderen.’
 
Voor Bransen is opvoeden dan ook vooral ruimte geven aan die verandering. En scholen moeten zijn woorden ter harte nemen. Leraren zouden bijvoorbeeld niet als doel moeten hebben: ‘Ik ga dat kind veranderen’. ‘Kinderen veranderen zichzelf’, aldus Bransen. Er zijn natuurlijk belangrijke doelen: er zijn eindtermen die gehaald moeten worden, en leerstof moet worden onderwezen. ‘Maar de docent moet niet als doel hebben kinderen tot betere wezens te maken dan ze al zijn.’

De visie van Bransen is dezer dagen vrij zeldzaam. Wie de publieke opinie volgt, krijgt het idee dat er iets grondig mis is met de opvoeding in dit land. Kinderen zouden juist te veel ruimte hebben gekregen, en normverwildering is het gevolg. Streng beleid en orde zijn nodig om de jeugd in het gareel te krijgen. Zeker in een multiculturele samenleving, waar kinderen met verschillende culturele achtergronden op dezelfde school zitten, zijn duidelijke regels en zero tolerance noodzakelijk, want anders – en men verwijst hier naar de praktijk van ‘zwarte scholen’ – gaat het helemaal mis. En dergelijke geluiden vinden gehoor bij de politiek.

Onderwijsminister Maria van der Hoeven ruimt in haar recente Voorstellen voor een bijgestelde invulling van de profielen in havo en vwo veel plaats in voor ‘reflectie op waarden en normen’ en ‘burgerschapsvorming.’ Ook opperde ze onlangs het idee om scholen contracten te laten afsluiten met ouders over het gedrag van leerlingen, met daarin regels over bijvoorbeeld spijbelen en wapenbezit.

Voor Bransen is deze ‘zero tolerance’ een stap terug. Terug naar het oude idee van gehoorzaamheid. ‘Het is dezelfde gedachte dat kinderen “ten goede moeten worden gekeerd”, dat ze op het rechte pad moeten worden gehouden. Het stamt af van het vreemde, christelijke idee dat de mens van nature slecht zou zijn. Van dat idee moeten we juist af.’
 

Maar wat als de zaken echt uit de hand lopen, en ‘ruimte geven’ niet meer werkt? Bransen: ‘Maar we doen nu net of deze samenleving veel crimineler is dan ze ooit was. Ik heb daar sterk mijn twijfels over. Het is tendentieus om zo over de samenleving te praten. Bovendien: hoe beoordeel je of een situatie dermate uit de hand dreigt te lopen dat inderdaad een zogeheten law-and-orderbeleid passend zou zijn? Dat zou het geval zijn als op een school ieder meningsverschil tussen kinderen omslaat in geweld. In zo’n geval is de remedie heel duidelijk: als een kind slaat, dan moet je dat voorkomen en het kind terecht wijzen. Maar met een bij voorbaat repressief beleid, bijvoorbeeld door contracten af te sluiten met ouders over het gedrag van kinderen, ga je er al van uit dat het kind van nature “slecht” is, of op zijn best “nog” geen moraal heeft.’

Want – en dat is de clou van Bransens betoog – het probleem van deze tijd is niet zo zeer een gebrek aan morele autoriteit, waardoor een repressief beleid, of vakken als ‘burgerschapsvorming’ noodzakelijk zouden zijn. Neen, er is juist een teveel aan morele autoriteit. ‘We zijn allemaal morele autoriteiten, kinderen ook. Wij volwassenen zijn opgegroeid in een tijd waarin de ouderen alle autoriteit hadden. Maar sindsdien is onze samenleving ten zeerste gedemocratiseerd. Het gevolg daarvan is dat we nu denken – en dit is in ieder geval mijn opvatting – dat ook kinderen morele autoriteiten zijn. We weten nu dat kinderen, hoe jong ook, al een gevoel voor morele kwesties hebben. Kinderen weten bijvoorbeeld heel goed wat eerlijkheid is en wat niet. Het probleem is nu hoe je daarmee omgaat. Een repressief beleid ontneemt het kind zijn morele autoriteit, evenals een vak ‘waarden en normen’ waarbij het kind concreet morele regels wordt geleerd. Het bijbrengen van waarden en normen doet iedereen, en constant. Waarden en normen bijbrengen is niet hetzelfde als iemand Engels leren. Het is niet iets dat alleen in de zogenaamde levensbeschouwelijke lessen gebeurt, maar overal. En dat proces is allang begonnen als kinderen op school komen.’