Zen pretendeert een ondogmatische leer te zijn. Maar in de praktijk is daar weinig van te merken, ondervond filosoof Jan Bor.
Ik weet het moment nog dat ik besloot ermee te stoppen. Terwijl ik stond te urineren, verscheen het beeld van mijn zenleraar voor mijn geestesoog en ik dacht: doe ik het wel goed? Vervolgens dacht ik: dit gaat te ver, ik kap ermee.’
Filosoof Jan Bor heeft zich sinds de jaren zeventig verdiept in het zenboeddhisme. Hij reisde naar een tempel in Japan, volgde trainingen in Engeland, bezocht retraites.
Zenkerk
Zen heeft de belofte een leer zonder autoriteit en zonder dogma’s te zijn, een leer die zelfs geen woorden nodig heeft. Ga zitten, zwijg en onderga de leegte. Die leegte kun je niet in woorden vatten, maar slechts door gedisciplineerde oefening ervaren.
Maar Bor, die het zenboeddhisme van binnenuit heeft leren kennen, oordeelt kritisch. Zen kan die belofte niet waarmaken. Het ondogmatische, antiautoritaire ideaal staat haaks op de praktijk, waarin dociele leerlingen hun autoritaire meester nabootsen. ‘Zen is gewoon de zenkerk, één groot toneelstuk met alle gespeelde heiligheid – dus schijnheiligheid – van dien’, stelt de filosoof gedesillusioneerd vast. ‘Daar kun je als enkeling maar beter buiten blijven.’
Kamikaze
Zen is een stroming binnen het boeddhisme, die zich heeft vermengd met invloeden uit China en Japan. Een van die invloeden is het taoïsme. Al in de openingsregels van de eerste taoïstische grondtekst, de Laozi, wordt benadrukt dat de taoïstische leer niet als een vastomlijnde methode moet worden opgevat. Juist wanneer je de leer in woorden of formules denkt te kunnen vastleggen, ontsnapt die je.
Maar deze les blijkt in de praktijk – in elk geval in de praktijk van het zenboeddhisme – moeilijk vol te houden, constateert Bor. Daar komt bij dat zen ook beïnvloed is door het confucianisme, een levensbeschouwing die meer hiërarchische en rituele dimensies heeft. En historisch gezien is zen nauw verweven met de Japanse militaire cultuur. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleek hoe snel de transformatie van gedisciplineerde studenten tot marcherende militairen zich kon voltrekken. De Japanse zencultuur bleek een vruchtbare grond om kamikazepiloten te kweken.
Religie
Wanneer verwordt een spirituele leer tot religie? Bor trekt een scheidslijn tussen ‘overgave’ en ‘onderwerping’. Je kunt je innerlijk aan een spirituele leer overgeven, de leer volgen als de weg van je hart. Maar dat is iets anders dan onderwerping die wordt afgedwongen van buitenaf. Tussen die twee bestaat een fine line: overgave kan gemakkelijk omslaan in onderwerping. En dat is het gevaar van zen: de uiterst gedisciplineerde oefening die leerlingen volgen, wordt al snel een door de leraar opgelegde discipline. Een discipline die niet van binnenuit komt, maar het stempel draagt van de leraar.
Contradictie
Wie moderne spiritualiteit zoekt, betoogt Bor, moet niet bij oosterse tradities aankloppen. Althans, niet om die tradities klakkeloos over te nemen en slaafs na te volgen. Het spirituele pad is een individueel pad, dat voor iedereen anders is. Hoe je dat pad ook vormgeeft, het devies blijft: wees kritisch. Durf te denken. Je verdiepen in een traditie is geen excuus om het verstand maar op nul te zetten en dogma’s zomaar te accepteren. Dan wordt het een geloof. Bor: ‘Een filosoof die niet kritisch is, of een filosoof die een gelovige wordt, is een contradictio in terminis.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand.
Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
